‘In de middeleeuwse Hanzesteden werden bemiddelaars ingezet voordat een conflict echt escaleerde en in de rechtbank moest worden uitgevochten. Zo’n bemiddelaar kon een jurist zijn, maar ook bijvoorbeeld een koopman, bisschop of arts. De diplomatieke rol was een tijdelijke rol, die werd toegekend aan een gerespecteerd persoon uit de gemeenschap. Dat zorgde voor veel flexibiliteit, want zo kon voor ieder conflict de juiste persoon worden ingezet met de juiste talenten, talenkennis en connecties.

We onderzoeken conflicten op alle niveaus, bestuderen de dynamiek die erachter zit. Of je nu een oorlog hebt of een geschil over een erfenis, je staat voor een probleem en moet dat weten te hanteren. In de wetenschap heeft lang de nadruk gelegen op het kijken naar de oplossingen van conflicten, maar in de praktijk worden veel conflicten niet echt beëindigd. Soms moeten de betrokkenen genoegen nemen met een status quo. We bestuderen niet alleen het eindpunt van een conflict, maar ook het ontstaan ervan en het hele spel van escalatie en de-escalatie.’

Conflicten bespreken in een taverne

‘Conflictbeheersing was een van de grote voordelen van de Hanze. Er lagen allerlei scenario’s voor vast, bijvoorbeeld dat bij onenigheid tussen Hanzesteden de omringende steden moesten optreden als bemiddelaars. Van de bijeenkomsten tussen Hanzesteden zijn gedetailleerde verslagen gemaakt, die veel informeler zijn dan je zou verwachten. Soms staat er bijvoorbeeld in dat de partijen er tijdens de vergadering niet uit kwamen en dat ze besloten het gesprek voort te zetten in een taverne.

De manier waarop men in de Hanze met conflicten omging, was heel pragmatisch. Conflicten werden niet alleen zo snel mogelijk opgelost, maar ook goed afgebakend. Als steden een verhitte ruzie hadden over een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld de handel in vis, bleven ze op andere terreinen gewoon samenwerken. Ze waren zich ervan bewust dat een conflict zich niet over de hele relatie hoeft uit te strekken. Er was ook een groot besef van de kosten van een rechtszaak, zowel financieel als voor de relatie.

Kijken naar de werkwijze binnen de Hanze biedt natuurlijk geen kant-en-klare oplossingen voor conflicten in het heden, maar wel interessante inzichten. Bijvoorbeeld over het belang van het scheiden van issue en relatie, het uitgebreid nadenken over de gevolgen van een conflict, en de flexibiliteit. Door het palet aan mogelijkheden voor conflictbeheersing breed te houden – denk ook bijvoorbeeld aan de hedendaagse arbitrage en mediation – heb je meer wegen om tot een oplossing te komen.’

Mediator werd een beroep

‘Ten tijde van de Hanze waren er nog geen natiestaten en was de stedelijke cultuur veel sterker. Mensen waren zich erg bewust van bij welke stad ze hoorden en welke rechten en plichten dat met zich meebracht. Dat was veel concreter en relevanter dan bij een staat horen. In mijn onderwijs besteed ik daar ook aandacht aan: hoe kijk je naar de geschiedenis als je het staatskader loslaat? Voor studenten is dat vaak een eye-opener.

De Hanze hield uiteindelijk in de zeventiende eeuw op te bestaan. Door staatsvorming verschoof de macht en werden steden minder belangrijk. Daarnaast breidde de handel zich uit naar andere delen van de wereld, wat de Hanze veel concurrentie opleverde. De neergang van de Hanze had ook gevolgen voor de conflictbeheersing in de regio: rechtbanken kregen meer macht en werden formeler. Conflictoplosser was niet langer een tijdelijke rol, maar werd een beroep – advocaat, rechter, diplomaat.’

De historische sensatie van archiefonderzoek

‘Archiefonderzoek is een belangrijk onderdeel van mijn project. Zelf heb ik meer dan een half jaar doorgebracht in het archief van Gdańsk. Tegenwoordig zijn handgeschreven bronnen ook te digitaliseren, maar het heeft veel toegevoegde waarde om ze in het echt te bekijken. Je merkt dan meer dingen op, ziet bijvoorbeeld of iets is doorgestreept of snel is geschreven. Dat geeft extra informatie en draagt bij aan de historische sensatie. Gelukkig hebben mijn aio’s en ik nog voordat corona uitbrak veel materiaal kunnen verzamelen.

Naast het raadplegen van bronnen zien we dit onderzoek ook als een kans om werk te maken van digital humanities. We zijn een database aan het bouwen waarin we onze gegevens over conflicten samenbrengen. Op die manier krijgen mijn aio’s en ik beter inzicht in elkaars data, en is het makkelijker het onderzoek te structureren en datavisualisaties te maken. Daarnaast maken we ons hiermee nieuwe digitale vaardigheden eigen, die ons als onderzoekers meer perspectief bieden op de arbeidsmarkt.’

Een lens om de geschiedenis door te bekijken

‘Mijn interesse in de Hanze komt eigenlijk voort uit mijn studie Scandinavistiek. Daar kreeg ik ooit een inspirerend college over de sterke invloed van de Hanze op de Scandinavische talen. Ik vond het fascinerend, iets wat zo over grenzen heen gaat. De Hanze is een fenomeen dat je moeilijk kunt beschrijven. Daar houd ik van, ik heb een hang naar moeilijke concepten. Het bestuderen van conflicten is een heel praktische lens om de geschiedenis door te bekijken. Ze zijn vaak goed gedocumenteerd, want juist als er iets misgaat schrijven mensen het op. Conflicten zeggen ook iets over een samenleving in het algemeen, want ze zijn onderdeel van de maatschappelijke interactie.

Om mijn onderzoek te vertalen naar een breder publiek heb ik vorig jaar een jeugdboek gemaakt, ook voor mijn eigen kinderen. Ik heb het boek geschreven in het Pools, mijn moedertaal, en er wordt gewerkt aan een Engelse vertaling. Het verhaal gaat over twee kinderen, eentje in de zestiende eeuw en een in het heden. Er komen verschillende conflicten aan bod, zoals een rechtszaak met Hollandse schippers. Op de achtergrond komen ook de pest van 1564 en corona voorbij. Het boek gaat niet alleen over mijn onderzoek; ik hoop er ook mee over te brengen hoe historisch archiefonderzoek werkt en waarom geschiedenis zo belangrijk is.’

Justyna Wubs-Mrozewicz is universitair hoofddocent Middeleeuwse geschiedenis en is verbonden aan de Amsterdam School for Regional, Transnational and European Studies (ARTES). Haar Vidi-project ‘Managing multi-level conflicts in commercial cities in northern Europe (c. 1350-1570)’ loopt van 2018 tot 2023.