‘Van een vondst als deze kun je als onderzoeker alleen maar dromen. Robbert Jan van der Maal trof het aantekeningenboek totaal toevallig aan, toen hij in een Belgisch familiearchief op zoek was naar informatie over portretten van een Alkmaarse familie. Het boekje was niet verborgen, maar is zelden of nooit geraadpleegd als iets dat bijzonder was. Maar zo onopvallend als het eruitziet – het hangt met een paar simpele draadjes aan elkaar – zo ongelooflijk belangrijk is de inhoud ervan. Maria van Nesse schreef meer dan twintig jaar lang alles op: van haar uitgaven en kunstaankopen tot recepten, medische adviezen, gebeurtenissen in haar leven en de sinterklaascadeaus die ze kocht. De mate van detail, en het feit dat het door een vrouw geschreven is, maken dit aantekeningenboek absoluut uniek.’

Op slag de best gedocumenteerde kunstkoper uit Rembrandts tijd

‘Van Nesse woonde in Alkmaar en kwam uit een bijzonder rijke familie. Bovendien was ze niet getrouwd, waardoor ze veel vrijheid had om haar eigen leven in te richten. Als je in die tijd als vrouw je eigen huishouden runde, had je macht, status en vrijheid. Je kon bijvoorbeeld zelf personeel aannemen en allerlei aankopen doen. Van Nesse kocht graag kunst en kwam bij de topkunstenaars van Alkmaar over de vloer. Die gaf ze soms bijzondere opdrachten: zo liet zie zichzelf ooit in een portrait historié als Maria Magdalena afbeelden. Uiteindelijk kreeg ze het aan de stok met de schilder en liet ze het doek maar helemaal overschilderen door iemand anders.

Van het aardse naar het hemelse

‘Van Nesse stond midden in het leven en was een belangrijk onderdeel van verschillende netwerken in het zeventiende-eeuwse Alkmaar. Zo speelde ze een grote rol binnen haar familie en was ze actief in maar liefst vier verschillende katholieke huiskerken. Het katholieke geloof was belangrijk voor haar. In plaats van te trouwen stelde ze haar leven in dienst van God – voor welgestelde vrouwen in die tijd was dat een manier om hun vrijheid en handelingsbekwaamheid te behouden.

Het is interessant om te zien hoe haar uitgavenpatroon door de jaren heen veranderde, van het aardse naar het hemelse. In de beginjaren was ze vooral bezig met uiterlijk vertoon: ze kocht luxe kleding, juwelen en kunst. Later, naarmate ze ouder werd, deed ze vooral veel schenkingen aan de kerk. In een van de kerken waar ze actief was, liet ze zelfs een enorm altaar maken, gewijd aan het Alkmaarse Heilig Bloedwonder.’

Vrijwilligers helpen handgeschreven tekst transcriberen

‘Van Nesses aantekeningen zijn zakelijk en beknopt, maar ze bestrijken een lange periode. Het boekje bevat zo'n tweehonderd pagina’s aan handgeschreven tekst. Om die binnen afzienbare tijd te kunnen analyseren, hebben we de hulp ingeroepen van twintig vrijwilligers van het Alkmaars Archief. Die hebben ons fantastisch geholpen met het transcriberen van de tekst. Ze hebben ontzettend veel werk verzet; zonder hun hulp zouden we er zo drie à vier jaar mee bezig zijn geweest. Bovendien was het heel erg leuk om dit bijzondere project met hen te delen.

We weten veel over de grote kunstenaars en zeevaarders uit de zeventiende eeuw, maar het beeld van het dagelijks leven in die tijd – laat staan dat van een vrouw – is nog altijd deels onscherp. Met Maria van Nesse komt er meer in zicht. Alle notities in haar boek, alle uitgaven, begint ze met ‘ik’: ‘Ik heb dit gekocht’, ‘Ik heb dat gedaan’. Daardoor weten we zeker dat ze zelfstandig handelde, zonder tussenkomst van een man. Zo krijgen we het handelen van een vrouw in de zeventiende eeuw glashelder in beeld, en dat leidt tot belangrijke, nieuwe perspectieven op huishoudelijke uitgaven, de kunstmarkt, religie en het leven van vrouwen in die tijd.’

Judith Noorman is universitair hoofddocent vroegmoderne kunstgeschiedenis en leidt het Amsterdam Centre for Studies in Early Modernity. Ze is hoofdonderzoeker van het meerjarige NWO-onderzoeksproject ‘The Female Impact. Women, the Art Market and Household Consumption in the Dutch Republic, 1580-1720’, over de impact van vrouwen op de zeventiende-eeuwse kunstmarkt. In november 2022 publiceerde ze samen met Robbert Jan van der Maal het boek ‘Het unieke memorieboek van Maria van Nesse (1588-1650). Nieuwe perspectieven op huishoudelijke consumptie’.