Laten we bij het begin beginnen. Wat bedoel je precies met welvaart?

'Het draait om toegang tot de basisvoorzieningen, zoals eten, huisvesting en gezondheidszorg, maar het gaat ook om het veiligstellen van de voorwaarden voor betekenisvolle relaties. Een belangrijke vraag is: wat verstaat de samenleving onder welvaart en hoe wil zij die realiseren? Is dat door bedrijven meer macht te geven, bijvoorbeeld door belastingen te verlagen? Of door het herverdelen van overschotten, bijvoorbeeld door werknemers beter te beschermen of belasting te heffen op kapitaal? Samenlevingen ontwikkelen door de tijd heen andere visies op welvaart. In sommige periodes wordt de overheid meer verantwoordelijk gemaakt voor het bereiken van welvaart en op andere momenten krijgt de markt een prominentere rol toebedeeld. Deze verschuivingen hebben zich herhaaldelijk voorgedaan. Op dit moment is er een dringende noodzaak om een overgang te maken naar een nieuwe visie op welvaart.’

Waarom moeten we het nu hebben over ‘gedeelde welvaart’?

‘Er is een groeiende onvrede in de samenleving waar de machthebbers niet op reageren. De dominante “geprivatiseerde” route naar welvaart is met de financiële ineenstorting van 2008 in een legitimiteitscrisis beland. Hoewel het financiële systeem ons in de steek heeft gelaten, waren het de armere mensen die moesten betalen voor het falen van banken en overheden. De overheid had meer moeten doen om welvaart opnieuw in te richten en te kijken hoe mensen toegang tot materiële, sociale en institutionele basisgoederen kunnen krijgen. Maar het tegenovergestelde gebeurde: mensen kregen geen overtuigende visie op welvaart en hoe die gewaarborgd zou kunnen worden, alleen een verdere uitholling van overheidsdiensten.’

Wat zijn de gevolgen hiervan?

‘In plaats van een pad naar gedeelde welvaart uit te stippelen, hebben regeringen na 2008 vooral geprivatiseerd en bezuinigd. Dit heeft niet alleen geleid tot economische problemen voor veel mensen, maar heeft ook bijgedragen aan een verlies van vertrouwen, waardigheid en hoop. In neoliberale samenlevingen is dit verergerd door het idee dat als je het niet hebt gemaakt, het je eigen schuld is. Je hebt dan simpelweg niet hard genoeg gewerkt. Deze cocktail is een perfecte voedingsbodem voor radicaal rechts.’

Welke rol speelt radicaal rechts momenteel?

‘Deze politici stellen terecht vast dat er een probleem is met de welvaart in onze samenlevingen, zowel op het niveau van welzijn als op het niveau van waardigheid. Toch bieden ze een zeer beperkte reeks antwoorden op dit probleem. Ze suggereren dat migranten, vaak asielzoekers, verantwoordelijk zijn voor het gebrek aan welvaart. Dit kan gaan over het gebrek aan huisvesting, goed onderwijs of gezondheidszorg. Maar hoewel de schuld geven aan asielzoekers misschien het probleem van waardigheid aanpakt, omdat er nu iemand die lager op de sociale ladder staat verantwoordelijk wordt gehouden voor de bestaande problemen, doet het niet veel voor de welvaart. Het helpt bij het uitdrukken van een identiteit, maar werkt niet aan het daadwerkelijk veranderen van de situatie.’

Heeft migratie niet ook invloed op de welvaart in de samenleving?

‘Migratie is zeker een belangrijk probleem in sommige steden en gebieden. Hoewel de relatie met welvaart ambigu blijft, moet migratie zeker serieus worden genomen in de politieke discussie en adequaat worden aangepakt. Tegelijkertijd mag het geen onevenredig grote plaats innemen in de politieke arena. We schieten onszelf in de voet als we toestaan dat één oorzaak van een probleem, laten we zeggen de woningcrisis, alle andere belangrijke oorzaken verdringt. Dit maakt het onmogelijk om adequate oplossingen te ontwikkelen. Bovendien leidt het terugbrengen van politiek tot een kwestie van identiteit en de confrontatie met “de ander”, zoals ik in mijn nieuwe boek schets, ook tal van andere problemen met zich mee voor onze democratische instellingen, de wetenschap en de rechtsstaat.’

Hoe lossen we het probleem dan op?

‘In mijn oratie betoog ik dat het ontwikkelen van een nieuw idee van “gedeelde welvaart” niet voornamelijk gericht kan zijn op het eisen van progressievere belastingen. Samenlevingen moeten meer kijken naar de verdeling van winsten op de markt. Het antwoord op deze vraag is niet alleen van belang voor het verdelen van materiële zaken, maar ook voor het verdelen van waardigheid en respect, omdat mensen zichzelf willen zien als actieve en volwaardige leden van de samenleving. Het is cruciaal dat deze verdeling van marktresultaten grotendeels wordt vormgegeven door de regels van het privaatrecht.’

Wat betekent dit in de praktijk?

‘We hebben een uitgebreide hervorming van de regels van het privaatrecht nodig die radicaal afwijkt van het huidige dominante neoliberale idee. We moeten er bijvoorbeeld voor zorgen dat ongelijkheid van macht en middelen niet leidt tot het uitbuiten van werknemers, huurders en mensen met schulden. Verder moeten samenlevingen ervoor zorgen dat bedrijven niet in de eerste plaats gedreven worden door de belangen van aandeelhouders, maar echt werken in het belang van alle betrokkenen en de samenleving. We moeten ook financiële structuren aanpassen om bedrijven met maatschappelijk gunstige bedrijfsmodellen te belonen. Tot slot is het heel belangrijk om onze afhankelijkheid van markten voor de toegang tot basisgoederen, zoals energie en huisvesting, te beperken. Uiteindelijk zal een anders gestructureerde economie, die meer ruimte biedt aan de kracht van gewone mensen, niet alleen sociaal gunstiger zijn, maar ook dynamischer. Vooral als mensen beter beschermd zijn tegen risico's door bijvoorbeeld een basisinkomen in te voeren. Het doel van zo'n economie is dan niet zozeer het maken van buitensporige winsten maar eerder het kunnen genieten van een zinvol leven en het bijdragen aan de maatschappij.’

Wat hoop je te bereiken als hoogleraar Transnationaal privaatrecht?

'Ik wil het privaatrecht op de agenda zetten in Nederland en in de EU. Dat is belangrijk voor welvaart en waardigheid, en het beschermt ook onze democratie. De meeste mensen komen niet meteen in actie als het gaat over “de democratie”, omdat dit te abstract is. Maar iedereen zet zich in voor een goed leven. Privaatrecht heeft daar alles mee te maken. De EU lijkt te begrijpen dat ze meer moet doen om het privaatrecht te hervormen, en ik wil daar constructieve suggesties voor doen. Dat is ook heel belangrijk voor Nederland, dat een goede basis heeft om een nieuwe weg naar welvaart in te slaan. Net als de meeste andere landen in Europa staan we op een kruispunt - en één weg leidt bergafwaarts.’