Het systeem versus de mens

Het congres is een initiatief van UvA-hoogleraar Straf(proces)recht Sven Brinkhoff. Hij begeleidt de dag samen met Een Vandaag-misdaadverslaggever Bram de Waal. Demissionair minister Weerwind bijt de spits af. In zijn keynote beaamt hij dat onze democratische rechtsstaat kwetsbaar is maar benadrukt ook de weerbaarheid. Als bestuurder kijkt hij zowel naar het systeem als naar de mensen. In deze bevlogen professionals zit de weerbaarheid van de rechtsstaat. Dagvoorzitter De Waal vraagt hoe Weerwind terugkijkt op zijn tijd als minister. ‘Het was een fantastische periode. Buitengewoon lastig maar ook heel mooi.’

Hoogleraar Brinkhoff vervolgt de dag en vertelt over de verschillende dimensies van kwetsbaarheid die er op het congres voorbij zullen komen: de kwetsbaarheid van de strafrechtsketen in zijn geheel, die van de strafrechtprofessional en de kwetsbaarheid van degene die in het strafrecht betrokken wordt.

De anti-fragiele rechtsstaat

Na zijn toelichting roept Brinkhoff Ybo Buruma op het podium, raadsheer in de Hoge Raad. Het onderwerp dat Buruma uitdiept is de anti-fragiele rechtsstaat. ‘Anti-fragiel betekent in dit verband: sterker door tegenslag,’ aldus Buruma. Hij gaat in op de aanslagen op advocaat Wiersum, de broer van de kroongetuige in de Marengo-zaak en de moord op Peter R. de Vries. Alhoewel deze gebeurtenissen schokkend zijn, heeft de rechtsstaat eerder zware klappen gekregen. Hij stelt dat het vooral belangrijk is dat we leren van tegenslagen, omdat dat de rechtsstaat sterker maakt. ‘Een goede bokser staat na een rake klap ook gewoon weer op en leert van deze ervaring.’

Zijn uithalers kindsoldaten?

Als criminoloog biedt Yarin Eski een postkoloniaal perspectief op het begrip kindsoldaat. In zijn keynote legt hij een link tussen kindsoldaten en de vaak zeer jonge uithalers waar momenteel veel discussie over is. Kinderen worden steeds vaker en steeds jonger gerekruteerd. De onlangs ingevoerde uithalerswet focust vooral op het straffen van deze jongens. ‘Er is een andere aanpak nodig die veel meer oog heeft voor de ongelijkheid in de samenleving,’ aldus Eski.

In de paneldiscussie die volgt, praten de Rotterdamse rechter Jacco Janssen, Ybo Buruma, journalist Jan Meeus, beleidsmaker Bassir Roya en Yarin Eski door over het vraagstuk of minderjarige uithalers vooral geholpen moeten worden. Janssen: ‘Ik doe veel van dit soort zaken in Rotterdam. We proberen dan het initiatief bij de verdachte en zijn advocaat te leggen om vervolgens samen terug te kijken.’ Meeus: ‘Eens. Deze methode lijkt me ook breder inzetbaar, bijvoorbeeld voor de zogenaamde bommenleggers.’

Roesmiddelen

NRC-misdaadverslaggever Jan Meeus staat stil bij de mens achter de misdadiger. Hij begint zijn betoog bij het personage Ferry Bouman uit de Netflix-serie Undercover. Dit karakter is duidelijk geïnspireerd op oud-drugsbaron Janus uit Eindhoven. In de tv-serie komen morele dilemma’s voorbij die vrij realistisch zijn. ‘Criminelen zijn net mensen.’ Meeus vindt het vooral belangrijk om de discussie over drugscriminaliteit breder te trekken richting het wel of niet legaliseren van roesmiddelen.

In de paneldiscussie met oud-rechter Frank Wieland, bijzonder hoogleraar OM Miranda de Meijer en Investico-journalist Marieke Rotmans wordt verder gesproken over de verharding van de onderwereld. Wieland: ‘Kennelijk zijn er nu redenen om voorzichtiger te zijn als rechter.’ Rotmans: ‘Veel professionals geven aan dat ze te maken krijgen met bedreigingen.’ De Meijer vertelt dat er binnen het OM al rekening gehouden wordt met iemands thuissituatie bij het wel of niet aannemen van een zaak.

Herstelrecht

Gastspreker Annette Nobuntu Mul vertelt over de Afrikaanse filosofie Ubuntu en het herstelrecht. ‘De cancelcultuur in onze samenleving neemt toe.’ Ze maakt zich zorgen dat er nu een doorgeslagen beweging kan ontstaan van het ‘vogelvrij verklaren’ van de vermeende daders. ‘Als we de schuld buiten onszelf kunnen leggen, een schuldige aanwijzen en die streng straffen zijn we als gemeenschap verlost van het kwaad. Terwijl onderzoek aantoont dat deelname aan herstelrecht leidt tot hogere tevredenheid van zowel slachtoffers als daders, betere nakoming van terugbetaling, en minder recidive.’

Nationale vervolging van internationale misdrijven

Marieke de Hoon, universitair hoofddocent Internationaal strafrecht aan de UvA, belicht het thema kwetsbaarheid vanuit het perspectief van nationale vervolging van internationale misdrijven. Na haar keynote beantwoordt ze vragen uit de zaal en sluit ze zich aan bij de laatste paneldiscussie van de dag. Ze buigt zich samen met advocaat Alrik de Haas, Jacco Janssen, Bassir Roya, emeritus hoogleraar Theo de Roos, Bas Hellemons, Miranda de Meijer en Marieke Rotman over de stelling: ‘In alle stadia van het strafproces moet meer aandacht komen hoe om te gaan met kwetsbaarheden bij de verdachte’. Iets wat alle panelleden uiteindelijk beamen.

Conclusies

Hoogleraar Brinkhoff en dagvoorzitter Bram de Waal sluiten het congres af met een paar afrondende opmerkingen. Brinkhoff: ‘De gevarieerde opmerkingen, verhalen en discussie hebben mijn beeld dat kwetsbaarheid in het strafrecht een belangrijk thema is dat we moeten blijven adresseren alleen maar bevestigd.’