Politicoloog Eelco Harteveld onderzoekt hoe wij in Nederland over onze politieke  tegenpolen denken en hoe hierdoor een kloof ontstaat. Dat heet ook wel affectieve polarisatie. Volgens Harteveld is deze afkeer tussen politieke kampen van alle tijden en komt en gaat het met golven. De laatste jaren is Nederland echter steeds meer gepolariseerd. ‘Een vergelijking tussen 2019 en 2021 laat zien dat polarisatie in die twee jaar substantieel was toegenomen. Rond alle onderwerpen – van immigratie tot uitkeringen – zijn Nederlanders ijziger gaan denken over politieke tegenstanders.’ Toch kent Nederland volgens Harteveld nog weinig polarisatie als we dit met andere landen vergelijken, maar het zit dus wel in de lift. ‘De oorzaken van polarisatie zetten zich ook door: radicale partijen radicaliseren verder, sociale media sluiten ons op in bubbels, en de politieke discussie verhardt.’

Harteveld stelt dat er nieuwe thema’s op de agenda zijn gekomen waarop mensen hard over hun politieke tegenstanders kunnen denken. ‘De meeste affectieve polarisatie zie ik in mijn studie nu rond het thema gender. Dit raakt voor beide kampen direct aan hun identiteit en morele waarden. Maar klimaat en corona raken ook een gevoelige snaar. Voor- en tegenstanders van maatregelen ervaren deze allebei als existentiële dreigingen.’ Volgens Harteveld komt dit doordat klimaat en corona over vertrouwen in de elites en instituties gaan die deze crises moeten oplossen. ‘En dat vertrouwen trekt steeds meer een kloof, tussen Nederlanders die dit wel hebben en Nederlanders die het helemaal kwijt zijn.’

Ook politici gaan er met gestrekt been in

De aanstaande verkiezingen vinden dus plaats onder een gesternte van toegenomen polarisatie. Dat geeft volgens Harteveld politici een prikkel om er zelf ook met gestrekt been in te gaan. En om samenwerking uit de weg te gaan. ‘Het wantrouwen tussen partijen in het centrum, zoals VVD en D’66, en partijen in de flanken, zoals FvD en SP, is zo groot dat kiezers vaak niets met de ander te maken willen hebben.’ Dit maakt het volgens Harteveld voor lokale overheden moeilijk te besturen. ‘En het kan uitlopen in een spiraal van wederzijdse uitsluitingen, groeiende flanken, en nog minder herkenbare centrumpartijen.’

Tegelijkertijd zijn volgens Harteveld gemeenteraadsverkiezingen van oudsher relatief ‘low key’. ‘De thema’s die op lokaal niveau spelen zijn vaak anders dan de thema’s die nationaal voor spanningen zorgen, zoals identiteit, klimaat en vertrouwen in instituties.’ Lokaal spelen vaak meer concrete problemen een rol waarbij verschillen makkelijker te overbruggen zijn. ‘Het hangt er dan dus vanaf in hoeverre de nationale politiek en nationale thema’s ook deze keer de lokale verkiezingen gaan overschaduwen’.

Wat betreft deze thema’s denkt Harteveld dat corona waarschijnlijk niet zo’n grote rol zal spelen tijdens de aankomende verkiezingen als gedacht. ‘Maar het polariserende thema klimaat zal de komende jaren alleen maar een grotere rol gaan spelen.’

Hoe voorkom je dat we niet meer door één deur kunnen?

Een beetje polarisatie noemt Harteveld niet slecht. ‘Dat heb je eigenlijk wel nodig voor een democratie, want het is belangrijk dat je kritisch over andere standpunten kan zijn.’ Maar als polarisatie doorslaat, en mensen niet meer door één deur kunnen, komt de democratie in gevaar. Dus, wat kan je doen om dit te voorkomen? Harteveld heeft een aantal tips om polarisatie onder kiezers tegen te gaan.

Ten eerste moeten volgens Harteveld politieke leiders een gemeenschappelijke identiteit benadrukken, ook op lokaal niveau. ‘Wat heb je ondanks politieke verschillen wél gemeen?’ En ten tweede, helpt het als kiezers met elkaar in gesprek te gaan, maar wel onder de juiste voorwaarden waarschuwt Harteveld. ‘Twitter laat zien dat een politieke discussie met iemand die je verder niet kent juist tot minder begrip leidt.’ Als mensen met verschillende politieke ideeën daarom eerst elkaar leren kennen en daarna pas over politiek beginnen, is dat een wereld van verschil stelt Harteveld. ‘Overal zie je initiatieven ontstaan om dit tot stand te brengen, zoals MyCountryTalks.

En we kunnen er allemaal beter in worden onze blinde vlekken te herkennen.’ Volgens Harteveld lijkt het vaak of de ander is gepolariseerd, maar we kijken uiteindelijk allemaal door een gekleurde bril naar de wereld. ‘Ons “team” doet het bij voorbaat goed, het andere “team” bij voorbaat niet. Pas als je dat van jezelf erkent kun je écht kritisch zijn.’