In zijn proefschrift zet Hommes uiteen hoe het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) door de jaren heen is veranderd en waarom ons huidige beeld ervan niet klopt. Het verdrag is inmiddels van groot belang: Europese mensenrechten zijn verweven met ‘enorm veel onderdelen van het Nederlandse recht’, legt hij uit. ‘Het gaat bijvoorbeeld ook over het recht op een gezinsleven, het eigendomsrecht en rechten van verdachten tijdens een ondervraging.’

Waarom dook je in de geschiedenis van het EVRM?

‘Het verdrag komt uit 1950, maar er is jarenlang niet zoveel mee gebeurd. Als je in de jaren 60 naar de rechter was gestapt met een beroep op het verdrag omdat je meende dat je mensenrechten werden geschonden, werd je uitgelachen. Nu ligt dat heel anders. Ik wilde weten hoe het komt dat het toch is gaan leven. Het traditionele beeld is dat dit komt door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De rechtspraak zou vanuit daar worden opgelegd aan de lidstaten.’

Maar dat is niet waar?

‘Niet helemaal. Ik draai het om: de mensenrechten uit het EVRM zijn juist ook afgedwongen van onderaf. Voor- en tegenstanders van het verdrag denken dat het allemaal top down is geweest. Ik wil dat beeld nuanceren en aanvullen.’

Hoe kunnen mensenrechten ‘van onderaf’ afgedwongen worden?

‘Er werd geschreven, actiegevoerd en onderzoek gedaan. Die grassroots beweging bestond uit academici en activisten, maar ook bijvoorbeeld uit politici en diplomaten. Hun acties vormden de betekenis van het EVRM, niet alleen in Nederland, maar ook in Europa. Mensen hadden vaak meerdere petten op: de academicus die schreef over het verdrag coachte ook een zaak naar het Europees Hof, of adviseerde de overheid welke initiatieven het functioneren van het verdrag zouden verbeteren. Ideeën over mensenrechten kwamen dus niet alleen vanuit Europa.

Waarom is het belangrijk om te benadrukken dat het verdrag niet alleen van bovenaf werd opgelegd?

‘Je hoort in de politiek tegenwoordig veel kritiek op de status van het verdrag, vooral uit de rechtse hoek. Het verdrag zou te ver zijn doorgeslagen en de invloed van het Europese Hof op het nationale beleid zou te groot zijn. Maar het maakt in dit debat uit met welke blik je naar de geschiedenis kijkt. Ik kan laten zien dat het niet alleen een top down-verhaal is geweest waarbij de staat werd overvallen door een actief Hof, maar dat overheden zelf ook continue invloed hebben gehad op het verdrag. Is de status en ontwikkeling van het verdrag dan echt zo’n verrassing of heb je er zelf ook iets mee te maken gehad?’

Is er een bepaald kantelpunt geweest in de geschiedenis waardoor lidstaten kritischer op het verdrag zijn geworden?

‘Dat is niet een bepaald punt geweest, maar je ziet de weerstand wel duidelijk toenemen als het verdrag zich ook bezig gaat houden met migratie. Vanaf 2010 is in Nederland de kritiek ook uitgesprokener geworden; wel een iets later dan in andere Europese landen.’

Waarom was Nederland er relatief laat bij?

‘Ik denk omdat Nederland door de jaren heen een zelfbeeld heeft gecreëerd waar mensenrechten een prominent onderdeel van zijn. Het hoort bij onze ‘nationale waarden’. Het idee is: ‘wij’ slaan geen vrouwen,wij legaliseren het homohuwelijk en dat maakt ons in zekere zin beter dan anderen. Mensenrechten worden in die gedachte vooral door andere landen geschonden, of door mensen met een migratieachtergrond gewoon nog niet zo goed begrepen. Maar als het verdrag zich ook met migratie gaat bezighouden, wordt het opeens een stuk relevanter voor een zeer gevoelig onderdeel van het Nederlandse beleid. Het inkaderen van die politieke beleidsvrijheid is een gevoelig punt.’

Welke politieke lessen kun je trekken uit de geschiedenis van het verdrag?

‘Het is te makkelijk om te zeggen dat het verdrag ons alleen van bovenaf wordt opgelegd. Het is een mix. Wij hebben het verdrag in het verleden ook samen gecreëerd. Wat het betekent en hoe het wordt gebruikt is iets waar wij ook  zeggenschap over hebben. Ik vind dat een heel hoopvolle boodschap.’