Er zijn een aantal punten waarop het gedrag van de mens uniek is in vergelijking met andere diersoorten. 'We praten en we zijn ontzettend goed in theory of mind, wat wil zeggen dat we in staat zijn om onszelf in anderen te verplaatsen. We zijn ook ontzettend goed in rekenen en we zijn geobsedeerd door rechtvaardigheid. Dat maakt ons als diersoort echt uniek', legt dr. Matthijs van Veelen, als professor werkzaam voor UvA's Amsterdam School of Economics (ASE) uit. De evolutie van altruïsme en van onze obsessie met rechtvaardigheid vormen een onderwerp waar hij al jarenlang onderzoek naar doet.

Evolutionaire speltheorie versus klassieke speltheorie
Binnen zijn onderzoeksgebied speelt de evolutionaire speltheorie een belangrijke rol. 'Het wiskundig beschrijven van strategisch gedrag dus', legt hij het begrip 'speltheorie' nogmaals kort uit.

Waar de evolutionaire speltheorie zich in onderscheidt van de 'klassieke' speltheorie die velen wel kennen, bijvoorbeeld van spelletjes als het prisoners' dilemma? 'De klassieke speltheorie gaat ervanuit dat alle mensen altijd rationeel handelen: iedereen snapt het spel, verplaatst zich altijd in de ander en vraagt zich steeds af wat de ander zal doen. Voor de evolutionaire speltheorie is die rationaliteit geen vertrekpunt. Het kan zijn dat rationaliteit evolueert, maar dat hoeft niet.'

Aan de ene kant is de evolutionaire speltheorie dus 'dommer' dan de klassieke speltheorie. 'In de zin dat iedereen maar wat doet, en dat selectie ervoor zorgt dat het ene gedrag boven komt drijven en het andere weer verdwijnt.' Aan de andere kant kan de evolutionaire speltheorie vragen beantwoorden waar de klassieke speltheorie niets over zegt. 'Vragen zoals waar rationaliteit vandaan komt, of waarom we willen wat we willen. En waarom we soms altruïstisch zijn, terwijl het er vaak op lijkt dat egoïstisch handelen ons meer op zou kunnen leveren.'

Populatiestructuur

De structuur van de populatie kan daarbij een rol spelen. Van Veelen: 'In sommige populatiestructuren ontkomt je er niet aan dat wat jij zelf bent, dat je daar ook vaker tegenaan loopt.' Zoals bomen die bij elkaar in de buurt staan en op elkaar lijken, omdat ze vaak dezelfde ouders hebben. 'Dus als jij coöperatief en aardig bent, is de kans groot dat anderen in jouw omgeving dat ook zijn.' En zo kan het zijn dat aardigheid door de tijd heen evolueert, ook wanneer het vanuit individueel oogpunt niet per se het meest optimale gedrag is om te vertonen.

Maar het antwoord op de vraag waarom mensen zich zo sociaal zijn gaan gedragen, vergeleken met alle andere diersoorten, komt misschien toch uit een andere hoek. Van Veelen legt uit: 'We zijn geen simpele grazers die allemaal los van elkaar ons eigen ding doen: we zijn een technologische soort. We jagen met gereedschap en zijn slimme, kennisintensieve verzamelaars. En veel van de dingen die we doen, doen we samen. Als je in een gezamenlijk plan wilt investeren – bijvoorbeeld door gereedschap te maken, of een boot om samen mee te gaan vissen – dan wil je er wel vanuit kunnen gaan dat de ander er niet met het gereedschap vandoor gaat, of met de boot, of met de buit.' Daarvoor is dus commitment nodig. 'Wat weer samenhangt met bijvoorbeeld delayed gratification. Wij kunnen als mensen nu het geduld opbrengen of ergens moeite in stoppen, omdat we weten dat we hier later voor beloond worden.'

Behavioural economics

Dergelijke onderzoekthema’s, op het kruisvlak van economie en biologie, zijn zo interessant, omdat ze ons terugbrengen naar de oorsprong van menselijk gedrag. Van Veelen: 'Gedrag dat we bestuderen binnen behavioural economics komt natuurlijk allemaal ergens vandaan. Onze voorouders hebben voor keuzes gestaan die bepaalden of ze wel of niet in leven bleven, en of ze wel of geen kinderen kregen. Het gedrag dat wij vertonen is dus het gevolg van selectie, en ik kan me dan ook geen fundamentelere bron van onze hypothesen over menselijk gedrag voorstellen dan de evolutie.'

Die hoogtechnologische, pratende, rekenende soort met een obsessie voor rechtvaardigheid heeft in ieder geval een gigantische impact op onze planeet. 'Landbouw bijvoorbeeld, bestaat 'slechts' tienduizend jaar. Maar in die tienduizend jaar zijn we onze planeet wel totaal gaan domineren.' Dankzij de technologie zijn we met heel veel en kunnen we per persoon ook nog eens heel veel stuk maken. Wanneer we het hebben over 'welvaart', gaat het nu nog heel goed met de mensheid, maar tegelijkertijd draaien we de planeet ook heel snel de nek om. 'De vernietiging van het milieu is de grootste bedreiging van onze welvaart. Dat zet me als econoom wel regelmatig aan het denken.'