In je proefschrift adviseer je kritisch gebruik van commerciële gezondheidsapps. Waarom?

‘De populaire, veel gebruikte gezondheidsapps zijn er heel goed in hun beloftes aan consumenten te verkopen. “Installeer ons, geef ons data, geef ons inzicht in jouw levenswijze en uitdagingen, zodat wij jou kunnen helpen!” Met die beloftes hopen apps een langdurige relatie op te bouwen met hun gebruikers, waarbij zij de gebruiker steeds beter leren kennen. Althans, in theorie. De uitdaging is dat commerciële gezondheidsapps er in de eerste plaats zijn om geld aan hun gebruikers te verdienen. Wanneer zij gebruikers aan zich binden en beter leren kennen, kunnen zijn die machtspositie óók gebruiken om op manipulatieve wijze gebruikers te beïnvloeden voor eigen financieel gewin. Die spanning zit ingebakken in de relatie tussen gezondheidsapp en gebruik en vergt een alerte houding.’ 

Wat zijn precies de risico’s van gezondheidsapps?

‘Het risico bestaat dat ons gezondheidsgedrag manipuleerbaarder wordt. Zo’n app leert misschien mijn zwaktes, onzekerheden of valkuilen kennen. Die kennis kan gebruikt worden om mij te verleiden tot uitgaven, bijvoorbeeld voor een abonnement voor aanvullende diensten, die ik eigenlijk niet nodig heb. Een app kan je ook onzekerder maken over je gezondheid, bijvoorbeeld wanneer je steeds goed-getimede push-berichten krijgt om je weer terug in een app te lokken. Doordat gezondheidsapps voor hun héle gebruikerspopulatie de gedragingen willen “optimaliseren”, accepteren ze ook het volstrekt voorspelbare risico dat een deel van de populatie negatieve gevolgen van gebruik van de app kan ondervinden.

Een calorieteller als MyFitnessPal is bijvoorbeeld reuzehandig, maar als je worstelt met een eetstoornis is het niet bepaald ideaal dat de app probeert jou steeds weer in de app te trekken om je te bestoken met inspirational food stories, recepten, en workouts die vergezeld gaan met foto’s van fitte sporters in onwijs strakke en dure, gesponsorde kleding.’

Hoe werkt beïnvloeding in de digitale omgeving? 

‘De echt grote commerciële gezondheidsapps werken in essentie niet heel anders dan, zeg, Pokemon Go of Candy Crush. Een app kan alle mogelijke interacties tussen een gebruiker en de app vastleggen. Die zogenoemde gebruikersdata kunnen gebruikt worden om experimenten te draaien die erop gericht zijn zoveel mogelijk gebruikers zo lang mogelijk in een app te houden en zoveel mogelijk gedrag te ontlokken dat de app geld oplevert. 

“Stel dat we deze melding anders verwoorden, wat gebeurt er dan met de click-through rate?”, “Welke gebruikerseigenschappen kunnen we het beste targeten om gedrag te sturen?” of “Waar moet welke knop staan, en welke kleur moet die hebben om gebruikers meer data te laten delen?” De uitkomsten van zulke onderzoeken kunnen direct worden doorgevoerd in de apps, omdat die bewust flexibel zijn gemaakt voor snelle, constante aanpassingen. Bovendien kunnen apps er verschillend uitzien, voor verschillende gebruikers, onder verschillende omstandigheden. Eigenlijk ben je als app-gebruiker altijd een soort lab-rat in een eindeloos doorlopende reeks experimenten die erop gericht is jouw gedrag inzichtelijk en stuurbaar te maken.'

Wat zijn juridisch de mogelijkheden om beïnvloeding en manipulatie aan te pakken? 

'Er is nu vooral veel aandacht voor gegevensbescherming. Het idee is dat als we de datatoevoer strakker reguleren, we de benodigde “zuurstof” aan dit soort apps ontnemen. Met die gedachte ben ik in principe akkoord, maar in mijn proefschrift wilde ik mij op een onderbelichte mogelijke oplossing richten die ons bovendien dichter bij de kern van het manipulatieprobleem brengt: oneerlijke handelspraktijken. Manipulatie is in wezen een vorm van oneigenlijke beïnvloeding. In mijn proefschrift laat ik zien dat de Richtlijn oneerlijke handelspraktijken veel handvatten biedt om manipulatie als een oneerlijke handelspraktijk aan te pakken.'

Hoe zou dit ingezet kunnen worden?  

'Mijn grootste zorg is niet zozeer de toereikendheid van de beschikbare instrumenten, maar de handhavingscapaciteit. Datzelfde geldt trouwens ook voor gegevensbescherming. Ik heb in mijn proefschrift vooral willen aantonen dat het consumentenrecht een grotere rol zou kunnen, en misschien wel moeten, spelen bij het adresseren van de manipulatieve kanten van gezondheidsapps. De realiteit is echter wel dat er veel grote gezondheidsapps zijn. Zij hebben meestal hun thuisbasis in de VS, én ze hebben zeer veel middelen om eventuele handhaving aan te vechten. We kunnen dus helaas niet verwachten dat consumentenorganisaties, met hun beperkte capaciteit, én Facebook én Google én Microsoft én 500 verschillende gezondheidsapps achter de broek gaan zitten vanwege manipulatieve praktijken.'

Heb je tips voor gebruikers om manipulatie te herkennen? 

‘Het is vooral belangrijk om jezelf steeds weer voor te houden dat niks in een grote commerciële app toevallig is zoals het is. De gebruikte kleuren, de plaatsing van de knoppen, de toon van berichten, de timing van pushnotificaties, de volgorde van berichten: alles is bewust zo ingericht om jou gedrag te ontlokken dat in de eerste plaats voordelig is voor de app-aanbieder, en pas in de tweede plaats voordelig voor jezelf.' 

Marijn Sax promoveert op 26 maart 2021 op zijn proefschrift getiteld: 'Between Empowerment and Manipulation The Ethics and Regulation of For-Profit Health Apps'. Promotoren zijn prof. dr. N. Helberger en prof. dr. B. Roessler. Copromotor is dr. N. Bol.