In een ver, ver verleden leefde er een soort mensaap die de voorouder zou worden van drie apensoorten die nog altijd bestaan: de bonobo, de chimpansee en de mens. Wetenschappers bestuderen graag het gedrag en andere kenmerken van bonobo’s en chimpansees, om zo ook meer inzicht te krijgen in ons als mensen en onze evolutie. Dat is ook wat Evy van Berlo dreef toen zij voor haar promotieonderzoek besloot te gaan kijken naar de evolutionaire basis van emoties bij mensen en nauw aan ons verwante mensapen. Van Berlo werkt inmiddels als postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, maar voerde haar promotieonderzoek uit aan de Universiteit Leiden. Voor een van haar studies, uitgevoerd samen met hoofdonderzoeker Mariska Kret van de Universiteit Leiden en de dierverzorgers van de Apenheul, keek ze hoe bonobo’s en mensen reageren op afbeeldingen van soortgenoten met verschillende typen uitdrukkingen. De resultaten van die studie zijn nu verschenen in het vakblad Emotion van de American Psychological Association.

Van Berlo trainde bonobo’s in de Apenheul om op een stip op een scherm te drukken. Na het aanraken van de stip verschenen er heel kort twee afbeeldingen. De voorgeschotelde afbeeldingen toonden zowel bonobo’s uit dezelfde groep als ‘vreemde’ soortgenoten, en sommige waren neutraal, terwijl andere een uitdrukking of activiteit lieten zien waaraan duidelijk een bepaalde emotie vast zat; zoals angst, spelen of seks. Achter één van deze twee afbeeldingen verscheen vervolgens weer een stip, die de apen zo snel mogelijk moesten aanraken. Het aanraken van de stip werd uiteindelijk gevolgd door een beloning in de vorm van een stukje appel. Het systeem hield bij hoe snel de bonobo’s, zodra deze de truc door hadden, drukten op de stip die verscheen na het zien van de verschillende foto’s. Het idee achter deze studie was dat apen sneller zijn in het aanraken van de stip die verschijnt achter de foto die onmiddellijk de aandacht trekt.

‘Reageer jij sneller dan een bonobo?’

Van Berlo en haar collega’s voerden ook een variant van deze studie uit met menselijke bezoekers van de Apenheul. De mensen kregen eenzelfde scherm en stip voorgeschoteld, met daarop foto’s van onbekenden of een persoon waarmee ze die dag de dierentuin bezochten, en met wisselende gezichtsuitdrukkingen op de foto’s (neutraal, blij, bang, boos, etc). De uitdaging voor de menselijke bezoekers was, ‘Reageer jij sneller dan een bonobo?’. Ook hierbij werd gekeken naar de reactietijd, waarbij een kortere reactietijd werd geïnterpreteerd als het trekken van de aandacht naar de op dat moment getoonde foto.

‘We zagen bij deze studies dat zowel mensen als bonobo’s sneller reageren op foto’s van soortgenoten met een emotionele lading dan neutrale foto’s’, vertelt Van Berlo. ‘Dat is ook wat we verwachtten: het past bij het feit dat we allebei sociale diersoorten zijn. Toch was er ook een opmerkelijk verschil. Wij mensen zijn voornamelijk gericht op emotioneel geladen foto’s van mensen die we kennen. Terwijl de aandacht van bonobo’s juist uitgaat naar het bestuderen van emotioneel geladen foto’s van voor hen onbekende bonobo’s.’

Evolutionair verschil

Deze vondst past bij eerdere onderzoeken die laten zien dat bonobo’s een zogenaamde xenofiele diersoort zijn: ze voelen zich meer aangetrokken tot onbekende dan bekende soortgenoten. Zo zullen ze, anders dan wij mensen, sneller voedsel delen met voor hen vreemde bonobo’s dan met bekende soortgenoten. Van Berlo: ‘We vermoedden dat dit een evolutionair verschil is dat is ontstaan door verschillen in leefomgeving. Bonobo’s leven in een relatief stabiele ecologische omgeving in Congo, waar genoeg voedsel voor handen is. Waarschijnlijk is onder die omstandigheden het vreedzaam omgaan met vreemden voordelig voor de instandhouding van de soort. Vroege mensen daarentegen leefden in rondtrekkende groepen die onderling moesten concurreren om voedsel. Onder zulke omstandigheden is het evolutionair gezien waarschijnlijk gunstiger om individuen uit je eigen groep voor te trekken boven onbekenden.’

Het zou volgens Van Berlo interessant zijn om deze studie te herhalen met andere mensapen. Bonobo’s staan bekend als de meest vredelievende mensaap. Qua uiterlijk lijken bonobo’s sterk op chimpansees – ze werden vroeger ook wel dwergchimpansees genoemd – maar hun sociale organisatie en gedrag zijn heel anders. Zo zijn chimpansees een stuk competitiever, en zijn het bij chimpansees mannetjes die aan het hoofd van een groep staan terwijl bij de bonobo’s vrouwtjes dominant zijn en de leiding hebben. Van Berlo: ‘Het zou mooi zijn om dat idee van het belang van de leefomgeving voor de evolutionaire ontwikkeling van de houding ten opzichte van vreemden via een studie als deze te toetsen bij andere mensapen. Bij chimpansees zou ik bijvoorbeeld verwachten dat zij weer wel meer interesse hebben voor emoties van soortgenoten die ze kennen dan emoties van vreemden.’

Details van de publicatie:

Evy van Berlo, Thomas Bionda en Mariska E. Kret (2023). Attention Toward Emotions Is Modulated by Familiarity With the Expressor: A Comparison Between Bonobos and Humans. Emotion, 23(1). DOI: https://doi.org/10.1037/emo0000882