Een onderzoeksexperiment organiseren op een van de grootste festivals van Nederland, het kan elk jaar op Lowlands. Vlak naast de main stage Alpha hebben honderden feestgangers het hele weekend geprobeerd om binnen een minuut de juiste combinatie van gekleurde knoppen te ontrafelen. Tijdens het spelen had je te maken met toegewijd publiek, een opzwepende host, een loeiende rookmachine en allesbehalve ontspannende muziek. ‘Iemand klom van enthousiasme bijna die cabine uit!’

Koele kikker of zenuwpees?

‘Koele kikker of zenuwpees?’ is een experiment van socioloog Thijs Bol en zijn team, waar werd getest hoe goed deelnemers presteren onder druk. Achteraf werden deelnemers gevraagd waarom ze gewonnen of verloren hadden. Al bleek dit antwoord eigenlijk simpel: puur geluk. Thijs Bol: ‘Mensen komen met allerlei redenen waarom ze gewonnen hebben. Iemand deed het op het ritme van de muziek, een ander zei een letter gemaakt te hebben. En wij maar begripvol knikken, terwijl we wisten dat het gewoon pure willekeur is.’

Dat iemand de ‘juiste combinatie’ zou vinden, was vooraf door een computer geprogrammeerd. Vijftig procent kans op winst, vijftig procent kans op verlies. De deelnemers hadden zelf nul invloed op het spel, al deden de oefensudoku’s en succesverhalen anders vermoeden. Bol legt de achterliggende gedachte van het experiment uit: ‘Wij willen weten hoe mensen omgaan met prestatiedruk. We vroegen deelnemers waarom ze hadden gewonnen of verloren, maar waren benieuwd in hoeverre mensen hun succes of falen konden verklaren binnen een experiment waar ze totaal geen invloed op hebben gehad. Maar dat wisten zij niet!’

Je eigen succes goedpraten

Wat heeft een spelletje in een glazen cabine met de realiteit te maken? Uit sociologisch onderzoek blijkt dat de invloed die je zelf hebt op je eigen succes en falen, beperkter is dan je denkt. Willekeurige gebeurtenissen, zoals in welk gezin je wordt geboren, beïnvloeden heel erg hoe succesvol je bent. ‘Door deelnemers willekeurig succes en falen toe te eigenen in de glazen cabine en  te zien in hoeverre ze deze uitslag goedpraten, leren we hoe mensen aankijken tegen ongelijkheid in de maatschappij.’

Hoewel Bol het mede door hulp van studenten van de Leidse master Media Technology alles tot in de puntjes had voorbereid, is het altijd de vraag of het in werkelijkheid ook lukt om deelnemers voor de gek te houden. ‘Allerlei theorieën kwamen langs. Zo heeft iemand een kwartier lang zitten kijken wat andere mensen deden, om vervolgens te concluderen dat het aan het ritme van de knoppen lag. Ze kraakte de code en was er heilig van overtuigd dat ze zo heeft gewonnen. Iemand anders klom van enthousiasme bijna de cabine uit. Dat was wel schrikken, zo stabiel was de cabine nu ook weer niet!’

Beperkte maakbaarheid van succes

Kort na het festival ontvingen de deelnemers informatie over het onderzoek waar ze nu echt aan hebben meegedaan. ‘De boodschap is dat mensen inzicht krijgen in de beperkte maakbaarheid van hun succes. Dat je niet alles kun bereiken door simpelweg alleen je best te doen. Als je uit de cabine kwam en dacht: “Yes, dat heb ik goed gedaan!”, kun je hopelijk nu jezelf afvragen: in hoeverre is mijn succes wel mijn eigen verantwoordelijkheid?’