Wat is welvaartschauvinisme?

Welvaartschauvinisme is de gedachte dat sociale uitkeringen en diensten, zoals werkloosheidsuitkeringen, sociale woningen, onderwijs en gezondheidszorg, alleen beschikbaar moet zijn voor het ‘eigen volk’, en dus niet voor migranten, vluchtelingen of etnische minderheden. Het basisprincipe van welvaartschauvinisme is bijstand voor ‘ons‘, niet voor ‘hen‘, legt Gianna Eick uit. ‘Welvaartschauvinisme is gebaseerd op de misvatting dat nieuwkomers meestal misbruik maken van de verzorgingsstaat. De angst is dat de grootste profiteurs van de belastingen de nieuwkomers zijn en niet de gevestigde bevolking. Dit perspectief is niet alleen terug te vinden in de publieke opinie, maar ook in verkiezingscampagnes of wetten die nieuwkomers buitensluiten.’

Gianna Eick, assistent professor politicologie aan de Universiteit van Amsterdam, is vanaf jongs af aan geïnteresseerd geweest in migratie en sociale gelijkheid. Als tiener maakte ze de voordelen van een verzorgingsstaat van dichtbij mee, door gebruik te maken van begeleid wonen van jeugdzorg en ondersteund te worden door een sociale uitkering. Voordat ze naar Nederland verhuisde heeft Eick in verschillende landen gewoond en gewerkt, waaronder Duitsland, Engeland en Mexico. ‘Deze ervaringen hebben me laten zien hoe overheden invloed hebben op de levenservaringen en kansen van mensen, en in het beste geval, solidariteit kan creëren tussen verschillende bevolkingsgroepen.’ Door zowel individuele als institutionele factoren te onderzoeken, geeft Eick waardevolle inzichten in de oorzaken en gevolgen van welvaartschauvinisme.

Een vijandige omgeving

Waar komt deze negatieve houding tegenover nieuwkomers vandaan? ‘Verschillende individuele en contextuele factoren kunnen leiden tot meer welvaartschauvinisme, zoals onzekerheid op de arbeidsmarkt of angst voor vreemden.’ Maar de politiek maakt ook gretig gebruik van dit sentiment en gebruikt het om stemmen te mobiliseren. Neem bijvoorbeeld Geert Wilders, die de migratie in Nederland al decennia lang wilt indammen.

‘Welvaartschauvinisme is een winnende formule voor radicaal-rechts, die nieuwkomers ten onrechte beschuldigen de oorzaak te zijn van maatschappelijke en economische problemen. De gevestigde partijen nemen dit standpunt deels over om kiezers terug te winnen van radicaal-rechtse partijen. Veel kiezers zien migratie als een groot probleem, omdat veel partijen er zo veel aandacht aan besteden. De keuze valt dan uiteindelijk voor de radicaal-rechtse partij, omdat zij zich al eerder over dit onderwerp uitspraken. Dit heeft negatieve gevolgen voor de verzorgingsstaat, omdat rechtse partijen de neiging hebben om sociaal beleid in te perken als ze de verkiezingen winnen.’

Gianna Eick begrijpt dat welvaartschauvinisme een aanlokkelijk sentiment is. ‘Als de politici die je vertrouwt je vertellen dat migratie slecht is voor het land, ben je eerder geneigd om het te geloven. Het is menselijk om je levensstandaard te willen beschermen. Maar veel mensen realiseren zich niet dat stemmen op een rechtse partij waarschijnlijk de kloof tussen arm en rijk vergroot en de democratie verzwakt.’

Probleem ligt niet bij onderwijs

Vaak worden lager geschoolden gezien als de grootste groep met anti-immigratieopvattingen, maar dit gerucht wilt Eick de wereld uit helpen. ‘In Nederland heeft onderwijsniveau nauwelijks invloed op de mate van chauvinisme, terwijl in Finland of Rusland juist hoogopgeleiden worden gelinkt aan een sterker gevoel van welvaartschauvinisme. Het is belangrijk dat we niet te veel focussen op individuele factoren. Dat leidt alleen tot meer polarisatie. Daarom is het des te belangrijker om mensen en instellingen in machtsposities ter verantwoording te roepen.’

De toeslagenaffaire

Welvaartschauvinisme zie je in verschillende vormen en de toeslagenaffaire is een meest toonaangevende voorbeeld van een gevolg van welvaartschauvinisme in Nederland, vertelt Eick. ‘Hier werden tienduizenden ouders en verzorgers valselijk beschuldigd van fraude door de Nederlandse belastingdienst. Veel gezinnen raakten in de schulden en belandden in armoede. ‘Het was een negatieve spiraal: Er heerste een negatieve publieke opinie over Oost-Europese migranten die profiteerden van Nederlandse uitkeringen. De media legde de nadruk op de problemen rondom deze groep. En de belastingdienst lette extra op “buitenlands klinkende namen” en mensen met een dubbele nationaliteit. Als gevolg daarvan werden etnische minderheden onevenredig gediscrimineerd.’ En de toeslagenaffaire staat niet op zichzelf in Nederland: Eerder dit jaar verontschuldigde de minister van Onderwijs zich voor discriminatie in verband met de basisbeurs voor studenten. Studenten die in buurten met een hoog aantal inwoners met een migratieachtergrond woonden, hadden een grotere kans om gecontroleerd te worden. Zonder dat hier een gegronde reden voor was. 

Maak contact

Om welvaartschauvinisme tegen te gaan, moeten er belangrijke veranderingen op zowel maatschappelijk als politiek gebied worden doorgevoerd. Met investeringen in openbare diensten als het onderwijs en de arbeidsmarkt moet de ongelijkheid worden verkleind. Daarnaast is contact tussen eigen bevolking en migrant belangrijk. Eick: ‘Als je nieuwkomers leert kennen, ontdek je hun persoonlijke levensverhaal. Waarschijnlijk heb je meer gemeen met ze dan je denkt. Deze ontmoetingen kunnen plaatsvinden aan de universiteit, op de sportclub, of het buurthuis. De overheid kan dit soort initiatieven stimuleren door middel van sociaal investeringsbeleid.’

Inclusieve en rechtvaardige samenleving

Gianna Eick’s boek "Welfare Chauvinism in Europe" biedt een uitgebreide analyse van de complexiteit achter dit probleem. Met de toekenning van de Veni-beurs gaat Eick verder onderzoeken hoe sociaal investeringsbeleid kan worden gebruikt om welvaartschauvinisme aan te pakken. Aan haar motivatie ligt het niet. ‘Ik had hier nooit gestaan zonder de hulp van de overheid in mijn jeugd. Het is verdrietig dat er zoveel wantrouwen is tegenover hulpbehoevende nieuwkomers. Ook omdat onderzoek laat zien dat veel mensen zich in deze situatie juist schamen om toe te geven dat ze hulp nodig hebben. Ik hoop met mijn Veni-project niet alleen nieuwe wetenschappelijke bevindingen bijdragen, maar ook bij te dragen aan een meer inclusieve en rechtvaardige samenleving.’