Promoveren op je 82ste: Joke Swiebel onderzocht 60 jaar homopolitiek

Van de eerste demonstratie tot de laatste wetswijziging

25 januari 2024

Toen corona een einde maakte aan haar buitenlandse reizen en bezoeken aan het Concertgebouw, begon Joke Swiebel met het schrijven van artikelen over homowetgeving in Nederland. Daar bleek weinig onderzoek naar gedaan te zijn, terwijl er heftige politieke strijd over is gevoerd. Drie jaar later verdedigt Swiebel op 82-jarige leeftijd haar proefschrift 'Homopolitiek in Nederland (1966-2023). De symbolische kracht van wetgeving.' ‘Ik kon af en toe nog met een voetnoot naar mezelf verwijzen.’

60 jaar homopolitiek

Joke Swiebel is terug van weggeweest bij de UvA. In de jaren zestig studeerde ze politicologie, om in 2023 weer “aan te spoelen” als buitenpromovendus. Haar proefschrift gaat over zestig jaar van de geschiedenis van homoseksualiteit in Nederland, met in het bijzonder de wetgeving daarover. Vier wetgevingsprojecten staan centraal: de afschaffing van de hogere leeftijdsgrens voor homoseksueel verkeer, de algemene wet gelijke behandeling, de openstelling van het huwelijk en een toevoeging aan artikel 1 van de grondwet. ‘Over deze wetswijzigingen werd ontzettend veel gediscussieerd door politici, maar de wetenschap schreef er weinig over. Daarom schetste ik met Kamerstukken en Handelingen een beeld van de homopolitiek.’, vertelt Joke Swiebel.

Eerste demonstratie van Europa

Swiebel heeft deze geschiedenis van heel dichtbij meegemaakt: in de late jaren zestig was zij voorzitter van de Federatie Studenten Werkgroepen Homoseksualiteit, die het COC links inhaalde. Zo demonstreerde ze op 21 januari 1969 voor afschaffing van artikel 248bis – de allereerste homodemonstratie in Europa en het startschot voor de moderne homobeweging. Swiebel blikt er nuchter op terug: ‘Het was al met al een brave bedoeling. We stonden met borden en ballonnetjes op het Binnenhof. Kamerleden die bij deze kwestie betrokken waren kwamen naar buiten om hun belangstelling te tonen. Daar stond ik dan, in mijn mooie jurk achter de microfoon.’ Braaf of niet, de demonstratie kreeg uiteindelijk gehoor: in 1971 werd het omstreden wetsartikel afgeschaft.

De eerste homodemonstratie op het Binnenhof in Den Haag, 1969.

Jaren 90: Algemene wet gelijke behandeling

Deze wet (1994) verbiedt discriminatie op meerdere gronden, waaronder homo-of heteroseksuele gerichtheid. Christelijke scholen hadden echter moeite met openlijk homoseksuele onderwijzers voor de klas; zij bedongen de zgn. ‘enkele feit constructie’. Die hield in dat je homo’s niet mocht weren om het enkele feit van hun homoseksueel zijn, maar wel vanwege ‘bijkomende omstandigheden’. Zo iets als je mocht het wel zijn, maar niet openlijk tonen. Een poldercompromis die niet werkte. Uiteindelijk zegevierde de gelijke behandeling. Joke Swiebel: ‘Deze wet is van grote symbolische betekenis geweest. Hier werd 40 jaar lang over gediscussieerd, waardoor de waarde van het gelijkheidsbeginsel als een paal boven water kwam te staan, juist omdat het zo werd tegengesproken.’

Vrouwenemancipatie

Inmiddels kijkt Joke terug op een glansrijke carrière die zich voornamelijk heeft afgespeeld in Den Haag en Brussel. Ze werkte als beleidsambtenaar bij verschillende ministeries en was lid van het Europees Parlement. Swiebel was onder andere betrokken bij het formuleren van antidiscriminatierichtlijnen en leidde een lobbygroep die LHBTQ+-onderwerpen op de politieke agenda van het Europees Parlement probeerde te krijgen. ‘Het grootste deel van mijn carrière heb ik in de sfeer van de vrouwenemancipatie gewerkt, waar ik ook te maken had met dingen die ik in mijn proefschrift beschrijf. Ik kon af en toe nog met een voetnoot naar mezelf verwijzen.’

‘Het was een politieke discussie die niet altijd in rechte lijnen verliep. Er was strijd voor nodig.’ Joke Swiebel

Tegenspraak en discussie

Over de vraag welke boodschap ze met haar proefschrift wil meegeven, hoeft Joke Swiebel niet lang na te denken. ‘Mensen moeten zich realiseren dat dingen niet uit de lucht zijn komen vallen.’, antwoordt ze resoluut. ‘Jongeren van nu vinden het misschien vanzelfsprekend dat gelijkheid in de grondwet staat, maar dat was het niet. Er was veel tegenspraak en er zijn verschillende varianten van al die wetswijzigingen geweest. De politieke discussie verliep niet altijd in rechte lijnen. Er was strijd voor nodig.’

De goden verzoeken

Met de hoogste academische graad binnen handbereik kijkt de gemiddelde promovendus vaak alweer uit naar het volgende onderzoek. Swiebel houdt de deur op een kiertje. ‘Op je 82^e toekomstplannen hebben is natuurlijk een beetje de goden verzoeken. Ik hoop de concerten en reizen die ik heb moeten missen tijdens corona alsnog te kunnen maken. Misschien dat ik daarnaast nog wel weer wat ga schrijven – als ik er plezier in heb.’

Joke Swiebel promoveert vrijdag 26 januari om 14:00 op het proefschrift 'Homopolitiek in Nederland (1966-2023). De symbolische kracht van wetgeving' in de Oude Lutherse kerk. Promotor is prof. dr. W.G.J. Duyvendak. Copromotor is dr. D.J. Bos.