Sinds de jaren negentig is de rol van banken in de strijd tegen witwassen en terrorismefinanciering steeds groter geworden. Banken zijn in toenemende mate verplicht om klantonderzoek te doen,  transacties te monitoren en ongebruikelijke transacties te melden bij de Financial Intelligence Unit (FIU). Zo veranderde de traditionele rol van banken als intermediair in een nieuwe rol als private veiligheidsactor. Politicoloog Esmé Bosma onderzocht hoe de bankensector invulling geeft aan deze ‘poortwachtersrol’  en welke rol technologie en data hierbij spelen, ‘ik analyseer veiligheid op het raakvlak tussen mens en technologie’.

Veldwerkobservaties van de dagelijkse praktijk

Om inzicht te krijgen in de dagelijkse dilemma’s waarmee banken worden geconfronteerd bij het detecteren van terrorismefinanciering, deed Bosma veldwerkobservaties in de financiële criminaliteitssector in Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Ze achterhaalde hoe risicoprofielen tot stand komen die klanten als ‘acceptabel’ of ‘onacceptabel’ bestempelen. ‘Het dynamische proces van risicobeoordelingen, screening en monitoring is in toenemende mate afhankelijk van openbare bronnen en de data die ten grondslag ligt aan digitale technologieën.’

Ook onderzocht Bosma hoe banken experimenteren met geautomatiseerde systemen om transacties te monitoren. Hier zag ze de uitdaging om indicatoren van terrorismefinanciering te formuleren en daarmee bruikbare ‘input’ te vinden voor deze systemen. Want hoe herkent een software systeem een transactie die terrorisme financiert? Ook nam Bosma het design en gebruik van algoritmen zoals machine learning modellen onder de loep. Deze bleken voor analisten bij banken vaak dilemma’s op te werpen op het gebied van privacy en ethiek, want bij het toespitsen van de monitoring schuren banken al snel aan tegen etnisch profileren.

Er is een kloof ontstaan

Bosma concludeert dat er een kloof is ontstaan tussen de regelgeving die banken verplicht tot het opsporen en voorkomen van terrorismefinanciering, en de daadwerkelijke praktijk bij banken. ‘Het screenen van terrorismelijsten is voor banken nog te doen, en natuurlijk moeten zij klantdossiers op orde maken’, stelt Bosma. ‘Maar het is enorm lastig transacties op te sporen die mogelijk verband houden met terrorismefinanciering.’ Dergelijke transacties komen volgens Bosma niet op de radar doordat het vaak om kleine bedragen draait, en het ook om legitiem geld zoals een salaris of uitkering kan gaan. ‘Dat maakt het wezenlijk anders dan witwassen.’

‘Als je vervolgens kijkt naar wat er met de meldingen van banken over ongebruikelijke transacties wordt gedaan’, vervolgt Bosma, ‘blijkt dat maar ongeveer 10 procent van hun meldingen tot verder onderzoek leidt, en dat zijn dan ook nog merendeels witwasverdenkingen.’ Meer effectiviteit wordt nu onder andere gezocht in kunstmatige intelligentie en in de intensivering van publiek-private samenwerking.

Maatschappelijke implicaties

Tegelijkertijd heeft de regelgeving wel maatschappelijke implicaties, zoals de impact van grootschalige financiële surveillance op de privacy van burgers. Of de onbedoelde gevolgen van het systeem zoals de financiële uitsluiting van hoog-risico klantgroepen, wat veel non-profit organisaties die hulp willen bieden in risicogebieden overkomt. En de vervaging van wie verantwoording aflegt in een veiligheidscontext die steeds meer gedigitaliseerd is. ‘We moeten weten met welk doel het instrumentarium voor de bestrijding van terrorismefinanciering wordt gecreëerd en of deze doelen worden bereikt. Uiteindelijk is het een politieke kwestie welke rol private actoren spelen bij verreikende veiligheidsbeslissingen.’

Details proefschrift

Esmé Bosma, 2022, 'Bank as Security Actors: Countering Terrorist Financing at the Human-Technology Interface'. Promotor: prof. dr. M. de Goede. Copromotor is dr. P.E. Pallister-Wilkins.

Tijd en locatie

Vrijdag 18 februari, 11.00, Aula (Lutherse Kerk), Amsterdam

Follow

Dit onderzoek maakte deel uit van het ERC gefinancierde project Follow. In Follow onderzochten politicologen hoe de wet- en regelgeving rond de bestrijding van terrorismefinanciering in de dagelijkse praktijk wordt uitgevoerd en welke impact dit heeft. Zij richtten zich op drie schakels in de keten die terrorismefinanciering bestrijdt: banken (detecteren en melden), de Financial Intelligence Units (onderzoeken en verdacht verklaren) en rechtbanken (berechten).  Lees meer over dit onderzoek.