Het is een feit dat mensen en hun (industriële) activiteiten verantwoordelijk zijn voor de opwarming van de aarde. Hoe we de klimaatverandering gaan aanpakken is dan ook urgenter dan ooit. Er worden uiteenlopende strategieën ontwikkeld om de wereld te decarboniseren. Een van de strategieën die op het noordelijk halfrond steeds meer terrein wint, is de decarbonisering van het transport door de overstap op elektrische vervoersmiddelen. Lithium vormt een centraal onderdeel in dit proces als een wezenlijk bestanddeel van oplaadbare accu’s met een hoge energiedichtheid.

In het kader van het project ‘Lithium Worlds’ onderzoeken antropoloog Cristobal Bonelli en zijn team hoe lithium wordt gewonnen, verwerkt, gebruikt en gerecycled. 'Wanneer een elektrische auto wordt aangeschaft met het oog op meer duurzaamheid, zijn we ons er vaak niet van bewust wat er allemaal op het spel staat. Wat is de impact van de sector die de accu’s voor dergelijke auto’s produceert? Wat voor nieuwe problemen kunnen we verwachten wanneer alle vervoermiddelen elektrisch aangedreven worden?', vraagt Bonelli zich af. Zijn waarschuwing is dat de elektrificatie van het vervoer niet tot gedragsveranderingen leidt. 'We willen het milieu beschermen, maar we zijn tegelijkertijd niet van plan om onze levensstijl te veranderen. Daarnaast blijven we maar economische groei najagen.' Door de verwerking van lithium in verschillende delen van de wereld te bestuderen, wil Bonelli meer inzicht bieden in het effect dat de vergroening van industrieën heeft.

Van de mijnen in Chili tot de recyclinglaboratoria in Noorwegen

Bonelli verzamelt verhalen in de lithiumketen door met mensen te praten die direct en indirect betrokken zijn bij de productie van lithium-ion-accu’s: van de mijnen in de zoutpannen van Chili tot de recyclinglaboratoria in Noorwegen. Via dialogen tussen verschillende disciplines en regio’s wil Bonelli de uiteenlopende betrokken partijen met elkaar verbinden om ons bewust te maken van de verschillende belangen die op het spel staan. 'Waar de een baat bij heeft, kan schadelijk zijn voor de ander.'

De lithiumketen begint in de mijnen in Noord-Chili waar Bonelli het winningsproces bestudeert en de manier waarop lithium naar de grens wordt vervoerd om – meestal – naar China te worden geëxporteerd. Hoe verstoort en verandert dit proces omgevingen en kwetsbare structuren? 'De lithiumwinning veroorzaakt grote spanningen tussen de lithiumproducenten en lokale bevolkingsgroepen. Die groepen zien dat hun natuurlijke habitats drastische veranderingen ondergaan door de winning van lithium en van andere delfstoffen zoals koper. Aan de andere kant is de lithiumwinning ook een belangrijke inkomstenbron voor delen van de oorspronkelijke bevolking', aldus Bonelli over de complexiteit van de verschillende belangen.

De grondstof wordt daarna naar bestemmingen als China gebracht voor de productie van lithium-ion-accu’s. Vanwege de coronapandemie heeft er tot nu toe weinig veldwerk in China kunnen plaatsvinden, maar het team heeft wel financieel-technische factoren onderzocht zoals de lithiumprijzen en de markt voor lithium buiten China.

Als een laatste stap in de lithiumketen bestudeert het onderzoeksteam hoe lithium-ion-accu’s de landschappen en gemeenschappen veranderen in landen die als model fungeren voor andere Europese landen wat de decarbonisatie van het vervoer betreft. In dit geval wordt de situatie in Noorwegen onder de loep genomen. In dit land concentreert het team zich op de verwerking van gebruikte, afgedankte accu’s. 'Binnenkort worden we met een nieuw probleem geconfronteerd', licht Bonelli toe. 'We zitten dan namelijk met talloze tonnen lithium-ion-accu’s opgescheept. Maar het is nog niet duidelijk hoe die accu’s gerecycled moeten worden. En wat gaan we met het restafval doen?'

Onze onverminderde nadruk op economische groei is een centraal probleem

Onze behoefte aan lithium onderstreept een van de belangrijkste problemen bij de decarbonisatie van onze wereld, aldus Bonelli. Dat probleem wordt veroorzaakt door een onverminderde nadruk op economische groei. 'Eerlijk gezegd geloof ik niet dat het paradigma van de economisch groei een duurzaam karakter heeft', aldus Bonelli. 'Er worden ion-accu’s op de markt gebracht, zodat wij onze huidige levensstijl kunnen handhaven, terwijl we tegelijkertijd het gevoel hebben dat we zo de klimaatverandering aanpakken. Dat geldt echter alleen voor bepaalde mensen op bepaalde plaatsen; niet iedereen heeft hier profijt van. Lithium levert een bijdrage aan het ondersteunen van de levenswijze op de ene plek, maar het vernietigt de manier van leven op andere plekken.'

Bonelli beschrijft de paradox waarmee we geconfronteerd worden: duurzaamheid vereist de winning van delfstoffen, maar die winning verstoort de bewoonbaarheid van samenlevingen en ecosystemen waar materialen zoals lithium worden gewonnen. 'De antropologie is een goed instrument om deze paradox te bestuderen en om uiteenlopende kennisbronnen te mobiliseren en er lering uit te trekken. In dat verband worden tevens de praktijken onderzocht die nieuwe spanningen en uitdagingen met zich meebrengen.'

Een technische innovatie gaat de klimaatverandering niet oplossen, is de dringende boodschap van Bonelli. 'We hebben een radicaal andere denkwijze nodig als het gaat om onze economie en de maatstaven voor economische groei. Essentieel daarbij is de vraag hoe we minder energie kunnen gebruiken', stelt Bonelli. 'Maar de gedachte dat we minder nodig hebben om beter te kunnen leven, gaat er bij veel mensen niet gemakkelijk in. Denk alleen maar aan de manier waarop ‘productiviteitsnormen’ bepalend zijn voor onze academische praktijken. We moeten nadenken over hoe we een betere samenwerking tot stand kunnen brengen tussen disciplines en regio’s om precies die vooronderstellingen te ontkrachten die tot deze planetaire klimaatcrisis hebben geleid.'

Aan Cristóbal Bonelli is een subsidie van de Europese Onderzoeksraad (ERC) toegekend ter ondersteuning van zijn onderzoek naar de tegenstrijdige ‘Lithium Worlds’. Meer weten over dit project? Ga naar de website of luister naar deze online dialogen met projectpartners in Chili.