De laatste tijd wordt door een aantal critici en complotdenkers beweerd dat mensen als Bezos, Sandberg en Ma deel zouden kunnen uitmaken van een zogenoemde ‘mondiale machtselite’. Deze ‘mondiale machtselite’ wordt vaak voorgesteld als een groep wereldleiders die van tijd tot tijd bijeenkomen en beslissingen nemen over de toekomst van de wereld. ‘Dat dergelijke speculaties, die meestal niet zijn gebaseerd op empirisch bewijs, de ronde zijn gaan doen in het publieke debat heeft twee oorzaken’, stelt politicoloog Diliara Valeeva, die zakelijke elites heeft bestudeerd. ‘Ten eerste was er de laatste decennia een enorme welvaartsongelijkheid te zien tussen rijk en arm, en ten tweede was er de opkomst en het succes van populistische leiders als Trump of Bolsonaro, die zichzelf anti-elitair voordeden, ook al waren ze dat niet.’

200 miljoen bedrijven geanalyseerd

In haar onderzoek ging Valeeva op zoek naar antwoorden op de volgende vragen: Bestaat er een ‘mondiale machtselite’? Zo ja, welke mensen maken daar deel van uit? Waar komen ze vandaan? En hoe staan ze met elkaar in verbinding? Om deze vragen te beantwoorden analyseerde zij gegevens van ongeveer 200 miljoen bedrijven en van de bestuursleden en eigenaren, ‘dit zijn de mensen die deelnemen aan lobbyactiviteiten ten gunste van het bedrijfsleven, die invloed uitoefenen op politieke beslissingen en misschien ook miljarden verbergen in belastingparadijzen.’ Met haar studie levert Valeeva een belangrijke bijdrage aan onze kennis over de invloed en macht van elites en bedrijven, en plaatst zij vraagtekens bij het idee van een transnationale kapitalistische klasse.

Resultaten laten een opkomende elite en fragmentatie zien

Met behulp van big data en een computationele methode bekeek Valeeva de situatie wereldwijd en zoomde zij vervolgens in op casestudy’s van nationale elitegroepen. Ze stelde eerst vast in welke belangrijke wereldsteden leden van de transnationale elite actief zijn. ‘De ruggengraat van steden van de zakelijke elite blijkt te worden gevormd door Europese wereldsteden, maar steden in Azië en Oceanië zijn in opkomst’, benadrukt Valeeva. ‘Uit deze bevindingen blijkt dat het transnationale netwerk van zakelijke elites wordt gekenmerkt door de opkomst van specifieke regionale elitegroepen en in hoge mate gefragmenteerd blijft.’

Verder onderzocht Valeeva hoe het transnationale netwerk van zakelijke elites in de loop van de tijd vorm heeft gekregen en zich heeft uitgebreid. Zij brengt regionaal bepaalde carrièrepatronen aan het licht die de leden van de zakelijke elite sinds begin 2000 volgen. ‘Mechanismen die vorm geven aan transnationale netwerken van zakelijke elites, zijn dus in hoofdzaak regionaal georganiseerd.’

Als derde stap bestudeerde Valeeva hoe verbanden tussen verschillende delen van de transnationale zakelijke elite tot stand komen. Haar conclusie is dat de de netwerkvormende strategieën van een aantal regionale elitegroepen de aard van het transnationale netwerk bepaalt. Ook ziet zij hoe netwerkvormende praktijken in verschillende delen van het netwerk, zoals tussen Chinese en Europese bedrijven, ‘de samenhang onder de zakelijke elite binnen en tussen natiestaten bevorderen’.

Vervolgens onderzocht Valeeva de sturende mechanismen van zakelijke elitenetwerken binnen een natiestaat, waarbij zij analyseerde hoe netwerken van bestuursleden zich vormen en ontwikkelen in Denemarken. Hieruit bleek dat de nationale elitenetwerken op hun beurt worden gekenmerkt door verschillende actoren met hun eigen belangen. ‘Deze nationale dynamiek onderstreept de complexe aard van het transnationale netwerk van zakelijke elites’, stelt Valeeva.

Ten slotte toont Valeeva hoe het transnationale elitenetwerk afhangt van nationaal systemen die elites vormen en in stand houden. ‘Mensen met een adellijke titel hebben meer kans om tot de transnationale elite toe te treden dan mensen zonder titel, zoals ook binnen de natiestaten het geval is.’ Valeeva constateert dat de transnationale zakelijke elite zich in stand houdt op een manier die mogelijk niet veel verschilt van de manier waarop dit op nationaal niveau gebeurt.

Mondiaal netwerk van zakelijke elites is gefragmenteerd en vertegenwoordigt nationale belangen

Valeeva concludeert dat we inderdaad kunnen spreken van een opkomende groep zakelijke elites die op internationaal niveau met elkaar in verbinding staan en op mondiaal niveau invloedrijk kunnen zijn. Maar dit transnationale netwerk blijft gefragmenteerd en sterk ingebed in kringen van nationale elites, die de belangen van de natiestaat vertegenwoordigen. ‘De transnationale zakelijke elite is niet zozeer een verenigde elitegroep met een samenhangend elitebelang als wel een consolidatie van nationale elites’, concludeert Valeeva. ‘De aard van het transnationale netwerk van zakelijke elites wordt in hoge mate bepaald door de eigenschappen van die nationale elitenetwerken. Er is dus vooralsnog geen sprake van een mondiale elite met een uitgesproken gemeenschappelijk belang, eerder van verschillende coördinerende onderdelen. ’

Details van het proefschrift

Diliara Valeeva, 2021, ‘The transnational corporate elite network. Nature and properties’, promotoren: dr. Eelke Heemskerk en prof. Brian Burgoon.

Tijd en locatie

Woensdag 10 november, 10.00, Agnietenkapel, Amsterdam

Dit promotieonderzoek maakt deel uit van het grotere project over zakelijke netwerken, CORPNET, dat is gefinancierd met een subsidie voor starters van de Europese Onderzoeksraad.