De paradox van een gezonde planeet

Als we het hebben over menselijk gedrag en klimaatverandering, kunnen we het best beginnen met de paradox van de gezondheid van onze planeet. Op het niveau van de samenleving zou het voor ons allemaal beter zijn als iedereen duurzaam handelde, maar op individueel niveau is niet-duurzaam handelen meestal de standaard – dat is gemakkelijker, goedkoper. Hoe verklaar je dat?

'Dit is geen unieke paradox, stelt Cameron Brick, universitair docent Sociale Psychologie. 'We zien vaak dat onze doelen en belangen niet stroken met ons gedrag. We willen liefdevolle en goede communicatie met onze geliefden, maar we maken ruzie. We willen geld sparen voor ons pensioen, maar we doen het niet. We willen gezond eten en lang leven, maar we roken en we sporten niet.' 

Wat de klimaatparadox uniek maakt, zo legt Brick uit, is de enorme schaal ervan en de sterke mate waarin onze acties worden losgekoppeld van de gevolgen voor het milieu. 'Abstracte en onzichtbare bedreigingen zijn niet zo eng voor hersenen die geëvolueerd zijn om lokale, op ervaring gebaseerde en dreigende problemen op te lossen. Het is heel moeilijk om te bedenken dat ons rondje met de auto gevolgen heeft voor iets wat over 50 jaar in Bangladesh gebeurt.'

Frenk van Harreveld, hoogleraar Sociale cognitie en gedragsverandering in relatie tot duurzaamheid en veiligheid, is het roerend met Brick eens. 'De voordelen van niet-duurzaam gedrag (zoals prijs of gemak) liggen meestal op individueel niveau en zijn direct merkbaar. De voordelen van duurzaam gedrag en de gevolgen van klimaatverandering voelen verder weg. Deze zomer werd het Noorden geteisterd door bosbranden en overstromingen, maar heel lang is de klimaatverandering iets geweest wat we "psychologisch ver weg" noemen. En dingen die psychologisch ver weg staan, hebben weinig of minder impact.'

Van Harreveld denkt dat emotionele oproepen en verhalen die klimaatverandering dichterbij brengen, kunnen helpen mensen over te halen om hun gedrag te veranderen. 'Maar er bestaat geen strategie die voor iedereen tot het best mogelijke gedrag leidt. We weten steeds beter hoe belangrijk het is om individuele drijfveren voor gedrag te begrijpen, zoals attitudes en sociale normen.'

Maria Zwicker, promovenda op de afdeling Sociale Psychologie, voegt hier de diffusie van verantwoordelijkheid aan toe. 'Op individueel niveau is het vaak lastig te zien hoe je eenvoudige dagelijkse routines, zoals een kopje koffie drinken of je haar wassen met shampoo, ergens anders grotere gevolgen kunnen hebben. Maar hier speelt ook de kwestie van diffusie van verantwoordelijkheid. Hoeveel verantwoordelijkheid hebben we als burgers? Mensen kunnen zich afvragen waarom zij nog steeds de keuze hebben om niet-duurzame producten te kopen die bijdragen aan het probleem. En als je ziet hoe industriegebieden rook uitstoten wanneer je erlangs rijdt, is het moeilijk om je voor te stellen dat het plastic dekseltje van je koffiebeker een verschil zou kunnen maken. Wanneer consumenten het gevoel hebben dat beleid en bedrijven niet hun steentje bijdragen, kunnen zij dat als onrechtvaardig ervaren en minder bereid zijn om te veranderen.'

Moeten we banger zijn?

Angst voor klimaatverandering wordt vaak genoemd als trigger voor mensen om iets te veranderen. Brick, Van Harreveld en Zwicker waarschuwen dat alleen het bang maken van mensen voor klimaatverandering niet zal werken, zeker niet op de lange termijn. 'Op het gebied van gezondheidsgedrag is veel onderzoek gedaan naar het gebruik van angst om het gedrag van mensen te veranderen', legt Van Harreveld uit. 'Maar over het algemeen zien we dat het effect op het gedrag sterker is als je mensen ook een gevoel van zelfeffectiviteit geeft.'En een gevoel van hoop en een verwacht geluk doordat we een plek creëren die beter is voor ons en onze kinderen, voegt Brick daaraan toe. 'We hebben 30 jaar lang onheil over het klimaat gehoord. Dat is een deel van het klimaatverhaal, maar wat ontbreekt is dat we enthousiast worden over een toekomst die we echt willen, en niet alleen om onze voeten droog te houden.'

Zwicker heeft in verschillende onderzoeken vastgesteld dat schuldgevoel en negatieve emoties mensen kunnen aanzetten tot verandering, maar niet op lange termijn. 'Mensen houden er niet van zich lang schuldig te voelen en zullen manieren proberen te vinden om van dat schuldgevoel af te komen. Ze rechtvaardigen bijvoorbeeld dat ze drie keer per jaar vliegen door te zeggen dat ze hun afval recyclen en altijd op de fiets naar hun werk gaan.' 

Samen met andere collega’s heeft Zwicker onderzocht of positieve emoties duurzaam gedrag op de lange termijn kunnen stimuleren. 'Interessant is dat het niet per se specifieke emoties zijn die gedrag beïnvloeden, maar het mechanisme waardoor die emoties werken. Hoe meer mensen zich verbonden voelen met andere mensen en de natuur, hoe meer prosociaal gedrag kan worden gestimuleerd.'

We moeten eerst de overtuigingen en attitudes van mensen begrijpen

Voordat we tot gedragsverandering kunnen komen, moeten we dus eerst de opvattingen, overtuigingen en attitudes van mensen begrijpen en meten en nagaan waarom mensen denken zoals ze denken, benadrukken Brick, Van Harreveld en Zwicker. 'Dit zal helpen om op een verantwoorde en betrouwbare manier te communiceren over duurzaamheidskwesties en aan te sluiten bij de verschillende belangen van mensen en bij hun waarden. Dat je je huis isoleert kan andere redenen hebben dan dat je minder vlees eet.' 

Op de afdeling Psychologie ontwikkelen ze modellen om dit te meten. 'Modellen die psychologische, economische, sociale en andere relevante factoren in beeld brengen, die allemaal bijdragen aan gedrag in een bepaalde context', legt Van Harreveld uit.

Duurzaam gedrag ook makkelijker maken

Ten slotte benadrukt Van Harreveld dat we duidelijk onderscheid moeten maken tussen attitudes en gedrag. 'We moeten niet alleen bezig zijn met het veranderen van attitudes, maar ook met het verlagen van de drempel voor duurzaam gedrag. Veel mensen staan positief tegenover duurzaamheid en willen het juiste doen, maar vinden het moeilijk om deze positieve attitude om te zetten in gedrag. Denk bijvoorbeeld aan de hoeveelheid plastic waarmee je gewoonlijk thuiskomt na een bezoek aan de supermarkt, terwijl je echt minder plastic wilt gebruiken. We moeten duurzaam gedrag ook makkelijker maken.'