Hoewel het vertrouwen in de wetenschap in veel landen nog steeds relatief hoog is, lijkt wetenschapsscepticisme toe te nemen. Dit is zorgelijk want systematische afwijzing van het empirische bewijs dat wetenschap levert en de methoden die hiervoor worden gebruikt, kan ingrijpende gevolgen hebben voor de volksgezondheid, de economie en het milieu.

Het groeiende wantrouwen geldt echter niet voor de wetenschap in het algemeen, maar voor bepaalde omstreden onderwerpen waarover het publiek sterk verdeeld is. Dit waren al klimaatverandering, vaccinatie en genetische modificatie, en daar kan nu COVID-19 aan worden toegevoegd.

COVID-19 is voorlopig nog niet weg, als het ooit al weggaat. Om een ​​beter begrip te krijgen van de sociaalpsychologische achtergrond van COVID-19-gerelateerd wetenschapsscepticisme, bekeken sociaalpsychologen Bastiaan Rutjens (UvA), Sander van der Linden (Universiteit van Cambridge) en Romy van der Lee (VU) opnieuw wat we weten over de sociale psychologie achter wantrouwen rond klimaat en vaccinaties en leggen ze paralellen met COVID-19.

Politieke ideologie en wantrouwen

‘Een belangrijk inzicht uit de bestaande literatuur, stellen de auteurs, ‘is dat de rol die iemands wereldbeeld of ideologie speelt met betrekking tot wetenschapsscepticisme afhangt van het onderwerp.’ Zo wordt scepticisme rond klimaatkwesties vooral beïnvloed door de ideologie van de vrije markt en die van persoonlijke vrijheid. Maatregelen om de klimaatcrisis te lijf te gaan, zijn hiermee in conflict en roepen daarmee wantrouwen op. Eenzelfde dynamiek zien de auteurs bij wetenschappelijke scepsis rond COVID-19 en de maatregelen die wereldwijd worden genomen. Ook hier clashen maatregelen als verplichte zelfisolatie en beperkingen op reizen, winkelen en sociale interacties met de politieke ideologie van de vrije markt en weinig overheidsbemoeienis.’

De auteurs noemen het dan ook niet verrassend dat recent onderzoek aantoont dat conservatieven, in vergelijking met liberalen, veel minder geneigd zijn om COVID-experts te vertrouwen, minder geneigd zijn om zich aan de coronaregels te houden en potentieel vaker verkeerde informatie over COVID-19 onderschrijven. ‘Politieke ideologie en affiliatie lijken bijzonder relevant voor het begrijpen en bestuderen van reacties op de huidige COVID-19 pandemie’, concluderen de auteurs.

Wantrouwen rond vaccinaties

Omdat COVID-19 nauw verbonden is met het onderwerp vaccinatie, is het volgens de auteurs ook nuttig speciale aandacht te besteden aan vaccinatiescepticisme. De rol van de ideologie van de vrije markt is in het geval van vaccinatieattitudes echter minder duidelijk stellen de auteurs. Recent onderzoek belicht in plaats daarvan de rol van spiritualiteit, geloof in de wetenschap, wetenschappelijke geletterdheid en complotdenken. ‘Deze variabelen worden in onderzoek in verband gebracht met vaccinscepticisme en het lijkt aannemelijk dat deze ook verband houden met attitudes en gedragsintenties met betrekking tot COVID-19 vaccins’, schrijven de wetenschappers. Zo toonde onderzoek in 24 landen aan dat mensen met een sterk individualistisch wereldbeeld eerder geneigd waren om anti vaccinaties te zijn, terwijl complotdenken zelfs de grootste invloed had.

Complotdenken

Complottheorieën over wetenschap zijn er in overvloed, bijvoorbeeld op het gebied van klimaatverandering en vaccinatie. Ongeveer 50% van de Amerikanen onderschrijft nu minstens één complot en op sociale media worden complottheorieën rond wetenschap bijna 3 keer vaker gedeeld dan wetenschappelijke inhoud. ‘Een van de redenen waarom complotdenken bijdraagt aan wetenschapsscepticisme, is doordat het vaak op vermeende misstanden in instellingen is gericht en tegen elites en autoriteiten, waar wetenschap en wetenschappers ook toe zouden behoren’, leggen de auteurs uit. Wanneer mensen in complotten rond het virus geloven, blijkt uit onderzoek ook een duidelijk verband met persoonlijke twijfels over vaccins, een lagere bereidheid om het vaccin aan te bevelen aan kwetsbare anderen en een verminderde algemene naleving van volksgezondheidsmaatregelen.

Wat kunnen we hieraan doen?

Maar hoe kun je nu het beste reageren op wantrouwen in wetenschap en complotdenken? Onderzoek geeft volgens de auteurs enkele bruikbare handvaten. Zo is aangetoond dat onderwijs en wetenschappelijke geletterdheidstrainingen nuttig zijn rond onderwerpen als genetische modificatie. Een andere veelbelovende onderzoekslijn is zogenaamde psychologische ‘inenting’, waarbij mensen preventief worden blootgesteld aan kleine doses wantrouwen en afwijkend gedrag zodat ze weerstand opbouwen tegen toekomstige grotere ‘aanvallen’. Dit is bijvoorbeeld met succes toegepast in de context van klimaatverandering en antivaccinatie. Wanneer dit niet mogelijk is, levert real-time weerlegging van wetenschappelijke ontkenning ook veelbelovend resultaat over onderwerpen als vaccinatie en klimaatverandering.

Publicatie details

Bastiaan T. Rutjens, Sander van der Linden en Romy van der Lee (2021), Science skepticism in times of COVID-19, Group Processes & Intergroup Relations. 2021;24(2):276-283. doi:10.1177/1368430220981415