Denny Borsboom is hoogleraar psychologische methodenleer en onder andere betrokken bij het Smart Distance Lab. Hier wordt onderzocht welke middelen effectief zijn om mensen te helpen met het afstandhouden, bijvoorbeeld op een festival of in een supermarkt. ‘Het gaat bij afstand houden om het reguleren van gedrag.’

Frenk van Harreveld is hoogleraar sociale psychologie en deeltijd verbonden aan het RIVM. Hij doet onderzoek naar percepties van risico en veiligheid en naar overwegingen en emoties die ten grondslag liggen aan gedrag. 'Als mensen goed weten wat het gewenste gedrag is, kunnen ze dit ook aan anderen laten zien en kunnen die anderen concluderen dat dit kennelijk normaal is.’

Borsboom en van Harreveld delen concreet advies, gebaseerd op wetenschappelijke inzichten, om gedrag tijdens de verkiezingen positief te beïnvloeden zodat deze zo veilig mogelijk verlopen. En ze vertellen ook wat niet werkt.

Communiceer verwachtingen van gedrag al voor de verkiezingen

Borsboom: ‘Het is heel belangrijk dat mensen helder hebben welk gedrag er van ze verwacht wordt. Van tevoren is het daarom verstandig om dit zo eenvoudig mogelijk te communiceren, liefst met laagdrempelige plaatjes of filmpjes die uitleggen hoe de stemprocedure precies verloopt.’

Maak het gedrag makkelijk uitvoerbaar

Van Harreveld: ‘Mensen handelen graag op de automatische piloot. Als we voortdurend na moeten denken over wat te doen, dan is dat vermoeiend en dat kan leiden tot weerstand. Wat je graag wilt in dit soort situaties is dat het gewenste gedrag de default is en min of meer automatisch gaat.’

Borsboom: ‘Het gedrag moet daarom gemakkelijk uit te voeren zijn en om weinig beslissingen vragen. Elke drempel is er één. Vanaf het moment dat iemand het stembureau binnenloopt moeten er heldere aanwijzingen zijn en geen onduidelijkheden in de procedure waarbij mensen toch zelf keuzes gaan maken. Stippen op de vloer die aangeven waar mensen moeten staan, een duidelijke volgorde van handeling, en éénrichtingsverkeer zodat mensen niet tegen elkaar in lopen, kunnen daarbij helpen. Ook moet de procedure zo worden ingeregeld dat er geen opstoppingen ontstaan.’

Maak zichtbaar wat anderen doen. Mensen zijn gevoelig voor de sociale norm

Borsboom: ‘Uit onderzoek blijkt dat mensen vooral gevoelig zijn voor de sociale norm: wat zij denken dat anderen doen. Als mensen het idee hebben dat de meeste andere mensen zich niet aan de regels houden, dan hebben ze daar zelf ook geen zin meer in. Dit blijkt ook uit onze analyses van door het RIVM verzamelde data. Het is dus belangrijk zichtbaar te maken dat mensen zich goed aan de regels houden en hoe zij dat doen. Dat kan met filmpjes, bijvoorbeeld over de stemprocedure, waarin mensen aan anderen het goede gedrag laten zien.’

Van Harreveld: ‘Die sociale norm komt in twee smaken: de descriptieve norm en de prescriptieve norm. De descriptieve norm is de norm die we afleiden uit wat we anderen zien doen. Als je ziet dat mensen zich aan de regels houden, dan concludeer je daaruit dat dat kennelijk normaal is. De prescriptieve norm is meer expliciet en heeft betrekking op wat anderen zeggen dat je moet doen. Als mensen dus goed weten wat het gewenste gedrag is, kunnen ze dit ook aan anderen laten zien en kunnen die anderen concluderen dat dit kennelijk normaal is.’

Maak een scenario voor moeilijke situaties

Borsboom: ‘Adviseer medewerkers van stembureaus zich op moeilijke situaties voor te bereiden met een helder protocol en laat ze eventueel ook oefenen op zulke situaties. Bijvoorbeeld als een stemmer in woede ontsteekt als je hem vraagt afstand te houden. Het is dan niet handig als je op dat moment nog moet bedenken hoe je daarop reageert.’

Van Harreveld: ‘De literatuur over handhaving en gedrag laat inderdaad zien dat transparantie en consistentie belangrijk zijn voor een gevoel van rechtvaardigheid en daarmee ook voor naleving.’

Bestraf niet gelijk, maar vraag om het positieve gedrag

Borsboom: ‘Het is menselijk om op ongewenst gedrag te reageren met een boze reactie of een straf. Denk maar aan hoe politici en burgers reageerden op de drukte bij Scheveningen met Hemelvaart of Black Friday in december. Boze bestraffende reacties missen echter vaak doel en hebben ook allerlei bijeffecten. Er kunnen conflicten ontstaan en mensen kunnen hun kont tegen de krib gooien. In plaats van een verontwaardigde reactie op ongewenst gedrag, kunnen medewerkers van stembureaus daarom beter om het positieve gedrag vragen. Dus niet op boze toon “U houdt onvoldoende afstand!” maar op zakelijke, rustige toon “Zou U even daar kunnen gaan staan?”. Mensen zijn sneller geneigd dit automatisch te doen en je voorkomt dat een situatie escaleert. En met betrekking tot Covid-19 is deze toch al behoorlijk gepolariseerd.’

Behandel per-ongeluk overtreders niet als expres-overtreders

Van Harreveld: ‘In de literatuur over handhaving is het idee van “responsief handhaven” heel belangrijk. Het idee is dat je als handhaver adaptief reageert op de situatie. Als iemand zich niet aan de regels houdt, dan kan dat komen doordat hij of zij de regels aan de spreekwoordelijke laars lapt, maar het kan ook zijn dat de regels verkeerd begrepen zijn en de overtreding als het ware per ongeluk was. Beide gevallen vragen om een andere respons. In het eerste geval is een strenger optreden nodig, in het tweede geval is een meer adviserende, uitleggende rol op zijn plaats. In de context van handhaving rondom corona is het daarom goed degenen die per ongeluk de regels niet volgen, niet te behandelen alsof ze dat expres doen.’

‘Tegelijkertijd zullen mensen vermoedelijk niet snel nog een keer stemmen tijdens een pandemie. Het beoogde leereffect dat straffen kan hebben, is hierdoor niet zo belangrijk. Ik zou me daarom wat betreft de verkiezingen vooral richten op mensen helpen het juiste gedrag te vertonen en proberen weinig gebruik te maken van straffen.’