Er wordt vaak gesteld dat de opkomst van democratie en liberale instituties als de VN en de NAVO, samen met onze maatschappelijke afkeer van geweld en oorlog, tot samenwerking en vrede tussen staten leidt. En inderdaad, sinds het einde van de Koude Oorlog is er minder oorlog. Maar tegelijkertijd is het gebruik van economische dwang flink toegenomen.

Dawid Walentek, promovendus in de Politieke Economie, onderzocht dit toenemende gebruik van economische sancties en stelt dat – paradoxaal genoeg – democratie en liberale instituties de voedingsbodem hebben gecreëerd voor de opkomst van economische sancties. 'De uitoefening van macht in internationale betrekkingen heeft zich verplaatst van militaire interventie naar economische dwang', concludeert Walentek. 'In plaats van te verdwijnen is de machtsuitoefening van gedaante veranderd.'

Sancties lijken een menselijkere en beschaafdere manier om druk uit te oefenen

Economische sancties zijn strafmaatregelen op handelsgebied die landen opleggen aan andere staten of groepen als reactie op geopolitieke uitdagingen als terrorisme en conflicten of andere politieke, militaire en sociale kwesties. 'Sancties vormen een heel breed instrument dat staten overal ter wereld gebruiken om dwang uit te oefenen op andere staten of om zichzelf te beschermen. Denk aan de beperkingen ten aanzien van producten uit Rusland na de annexatie van de Krim, of de strenge inperking van zakelijke transacties met Iran vanwege het kernwapenprogramma van dat land. Maar niet alleen liberale staten passen sancties toe, ook autoritaire spelers als China maken steeds vaker gebruik van het instrument van economische dwang', licht Walentek toe.

'Beleidsmakers presenteren sancties als een menselijkere en beschaafdere manier om druk uit te oefenen, die dus passen bij staten in de liberale orde van na de Koude Oorlog. Tegelijkertijd zijn de indirecte gevolgen van sancties – zelfs van gerichte sancties – voor de gewone burger niet goed zichtbaar, evenals de doorwerking van sancties van land tot land via complexe handelsketens. Ik zou zeker niet willen beweren dat liberale staten niet moeten handelen in het geval van, bijvoorbeeld, mensenrechtenschendingen. Maar het toenemende gebruik van economische sancties vraagt om strategisch denken en inzicht in de dynamiek van economische dwanguitoefening', aldus Walentek.

Van persoonlijke naar academische nieuwsgierigheid

'Mijn belangstelling voor het onderwerp werd gewekt toen ik nog voor de Poolse ambassade in Den Haag werkte, toen de EU restrictieve maatregelen had genomen naar aanleiding van de crisis in Oekraïne en Rusland reageerde met tegenmaatregelen. Op de ambassade kregen we een lijst met artikelen die niet meer naar Rusland mochten worden geëxporteerd en waarvoor snel nieuwe afnemers moesten worden gezocht. Dat confronteerde mij met de relatie tussen politieke beslissingen en de dynamiek van de economische uitwisseling tussen landen.'

'Toen ik me verder in het onderwerp economische sancties verdiepte, kwam ik er al snel achter dat er weliswaar veel is geschreven over de effectiviteit van sancties – of ze wel of niet werken – maar nauwelijks over hoe het komt dat ze zoveel meer voorkomen. Sinds het einde van de Koude Oorlog zijn sancties een steeds belangrijker instrument geworden om dwang uit te oefenen.'

Democratieën leggen eerder economische sancties op

'Wetenschappers houden zich al lang bezig met de vraag of democratieën niet alleen oorlog willen vermijden, maar ook naar economische vrede streven. Uit mijn analyse komt naar voren dat er helemaal geen sprake is van economische vrede en dat democratieën eerder economische sancties opleggen en elkaar ook bestraffen', zo licht Walentek de resultaten van zijn onderzoek toe. 'Deze neiging om economische sancties op te leggen valt enerzijds te verklaren door het feit dat ze een substituut zijn voor oorlog. Sancties zijn een schoon, niet-gewelddadig en daarom aantrekkelijk alternatief.'

'Maar het toegenomen gebruik van economische sancties wordt ook aangemoedigd door de binnenlandse politiek. Democratische politiek leiders kunnen in eigen land op een breed draagvlak rekenen en hun positie verstevigen door sancties toe te passen als er vanuit de samenleving een roep klinkt om maatregelen in het buitenlands beleid en om handelsbescherming. Ik laat dit zien met een analyse van de populariteit van de Amerikaanse presidenten tussen 1950 en 2005. Hun populariteit steeg met ongeveer 1 procent bij het opleggen van sancties, maar daalde ook met ongeveer 2 procent bij het uiten van loze dreigementen.'

Succesvol dreigen maakt economische dwang tot een aantrekkelijk instrument

‘Omdat democratische politieke leiders steun kunnen verliezen wanneer een dreiging met sancties zonder gevolgen blijft, wilde ik ook weten wanneer dreigen met economische sancties succes oplevert. Ik concludeer dat de effectiviteit sterk toeneemt wanneer de economische kosten voor het doelwit hoger worden, wanneer er meer zekerheid is dat de afzender sancties ook zal uitvoeren, en wanneer de schade bij het publiek in eigen land voor het uiten van loze dreigingen hoger wordt.'

Strategische benadering

'Democratie en internationale organisaties mogen dan leiden tot minder militaire conflicten, ze lijken het gebruik van economische dwang dus juist te bevorderen. In plaats van te verdwijnen is de uitoefening van macht in internationale betrekkingen aan het veranderen. Economische dwang is en blijft een aantrekkelijke methode voor liberale staten om conflicten op te lossen en dat vraagt om een meer strategische en ook ethische benadering dan de huidige ad-hocpraktijk', besluit Walentek.

Promotiegegevens

Dawid Walentek, Conflict and Punishment in a Liberal Order: The Rise and Success of Economic Sanctions. Promotor is Prof. Dr. Geoffrey Underhill. Copromotoren zijn Prof. Annette Freyberg-Inan en Dr. Sebastian Krapohl.

Walentek heeft zijn promotieonderzoek uitgevoerd bij de onderzoeksgroep Politieke Economie van het Amsterdam Institute for Social Science Research (AISSR) aan de UvA.

Tijd en plaats van de verdediging

De promotie vindt plaats op woensdag 23 september om 11.00 uur in de Aula van de Universiteit van Amsterdam. Vanwege de coronasituatie is het bijwonen van de promotie alleen mogelijk op uitnodiging, maar de promotie kan ook live online worden gevolgd. De link wordt enkele dagen voor de promotie in de agenda geplaatst.