In Nederland bestaat er geen wet die voorschrijft dat begraafplaatsen een reservecapaciteit voor crisissituaties moeten aanhouden. Ook liggen de meeste begraafplaatsen binnen de bebouwde kom, terwijl we nog niet weten hoe lang een overledene een dodelijk virus bij zich houdt. De regie ligt bij de gemeenten en sommige gemeenten hebben een calamiteitenplan gemaakt, maar verplicht is dit niet.

In Latijns-Amerika hebben diverse gemeenten, door schade en schande wijs geworden, vaak wel wettelijk geregeld hoe er met een stoffelijk overschot moet worden omgegaan bij een epidemie en welke rustplaats het moet krijgen. Naast epidemieën hebben natuurrampen en geweld overheden daar geconfronteerd met hoge aantallen slachtoffers, die in noodtempo begraven moesten worden.

UvA wetenschapper Christien Klaufus onderzocht de praktijk rond begraafplaatsen in Peru, Colombia, Chili en Argentinië. In de laatste drie landen is bij wet geregeld dat infectueuze doden gecremeerd moeten worden om verdere verspreiding van de infectie te voorkomen.

Begraafplaatsen in steden

Sinds halverwege de 18^e eeuw nam in Europa de kennis over hygiëne en volksgezondheid toe en groeide een rationele kijk op de omgang met de doden. Het begraven in kerken werd verboden en in hoog tempo werden nieuwe begraafplaatsen buiten de steden aangelegd. Inmiddels zijn deze begraafplaatsen door de steden opgeslokt. De vraag waar we onze overledenen begraven die een risico vormen voor de volksgezondheid, is daarmee nu weer actueel.

De praktijk in Buenos Aires  

Buenos Aires zuchtte aan het einde van de 19^e eeuw onder de gele koorts epidemie, waardoor soms 600 doden per dag begraven moesten worden. Een nieuwe begraafplaats werd met spoed uit de grond gestampt. In huidige crisis zouden slachtoffers in deze stad verplicht gecremeerd moeten worden. De beperkte crematiecapaciteit komt daarmee wel sterk onder druk te staan en de slechte kwaliteit van de crematoria, die vaak dikke zwarte rook uitstoten, zou ook tot andere gezondheidsrisico’s kunnen leiden.

De praktijk in Bogotá

Bogotá legde aan het begin van de huidige eeuw een grote openbare begraafplaats aan met een capaciteit van 28.000 grafnissen, waarvan de meesten voor slechts vier jaar worden verhuurd. Colombiaanse openbare begraafplaatsen dienen nu altijd 10% reservecapaciteit te hebben, bijvoorbeeld in de vorm van graven met zo’n kortlopend contract. Als die reservecapaciteit er niet meer is, moet een nieuwe begraafplaats worden aangelegd.

Bogotá is ook een voorbeeld van een metropool van bijna negen miljoen inwoners met een deugdelijk register. Niet alleen is de capaciteit van de vier openbare en tientallen particuliere begraafplaatsen in kaart gebracht, ook zijn er groeiscenario’s ontwikkeld, waarmee de gemeente het beleid kan sturen.

De praktijk in Lima

Lima, eveneens een metropool met negen miljoen inwoners, is een voorbeeld van een stad waar elk overzicht ontbreekt. De bestuurlijke decentralisatie van 2002 resulteerde in een districtenstelsel, waarin 50 districten elk op eigen wijze zorg dragen voor de openbare voorzieningen. Het gevolg is, dat arme districten te weinig begraafplaatsen hebben en mensen noodgedwongen, naast hun zelfgebouwde huizen, eigenhandig een informeel grafveld aanleggen. Op dit soort plekken tiert de Zika en dengue mug, die epidemieën veroorzaakt, welig.

In Lima hangen er op de formele begraafplaatsen bordjes waarop staat dat verse bloemen in water verboden zijn, om de verspreiding van de Zika mug tegen te gaan. Het Ministerie van Gezondheid probeert het gedrag van nabestaanden te beïnvloeden, maar gewoontes zijn hardnekkig en informele begraafplaatsen vallen buiten het bereik van de overheid. In de huidige coronacrisis zien we parallellen met de pogingen van de overheid ons bewust te maken van ons risicovolle gedrag.

Planning is cruciaal

Wat laat het begraafplaatsenbeleid van Latijns-Amerikaanse metropolen ons zien? Een slecht gereguleerde logistiek van graftoewijzing kan naast alle emotionele leed ook risico’s opleveren voor de volksgezondheid. Veel grote begraafplaatsen in steden wereldwijd zijn aangelegd vanwege een ramp of epidemie. Soms werden deze plekken een nieuwe bron van ‘dodelijke’ uitstoot.  Door goed zicht te houden op de bestaande capaciteit, in combinatie met een strakke logistiek én een gedragsreglement kan voorkomen worden dat begraafplaatsen zelf een risicofactor in de crisis worden.           

Over Christien Klaufus

Christien Klaufus is als docent-onderzoeker verbonden aan het CEDLA van de Faculteit Geesteswetenschappen en lid van het Centre for Urban Studies van de Faculteit Maatschappij & Gedrag.