Het overgewicht onder volwassenen in Nederland is sinds de jaren tachtig verdubbeld; op dit moment is meer dan de helft van de Nederlanders te zwaar. Het groeiende aanbod van ongezond voedsel is een belangrijke oorzaak. Zo is bijvoorbeeld in Rotterdam het aanbod van fastfood in de afgelopen vijftien jaar in de stad is toegenomen met 37 procent, in Rotterdamse wijken met een lage sociaaleconomische status (SES-wijken) zelfs met 57 procent. Als deze ontwikkelingen doorzetten, zal in twintig jaar tijd 62 procent van de volwassenen te kampen hebben met overgewicht. Mensen met overgewicht zijn kwetsbaarder voor diabetes, hartaandoeningen en ook voor een ernstiger verloop van infectieziekten en andere aandoeningen, zoals momenteel het geval is met corona.

Juridische verantwoordelijkheid én juridische beperkingen

Het rapport legt de tegenstrijdigheid bloot dat op basis van nationaal, internationaal en Europees gezondheidsrecht en -beleid gemeenten ook de verantwoordelijkheid hebben om te zorgen voor een veilige en gezonde voedselomgeving voor hun inwoners, maar tegelijkertijd zijn de juridische mogelijkheden in de praktijk heel beperkt.

Gemeenten hebben wel een aantal mogelijkheden, bijvoorbeeld als het gaat om het voedselaanbod in sportkantines, vergunningen voor events of de diversiteit in het winkelaanbod. Daarnaast kunnen instrumenten zoals informatievoorziening en preventieprogramma’s een bijdrage leveren aan een gezondere voedselkeuzes. Ook zijn er de reguliere ruimtelijke instrumenten, zoals bestemmingsplannen, waarmee gemeenten invloed hebben op de omgeving, maar daaraan moeten ruimtelijke argumenten als geluids- of stankoverlast ten grondslag liggen. Maar dit alles bij elkaar geeft de gemeenten niet genoeg mogelijkheden de voedselomgeving daadwerkelijk te kunnen reguleren en een leefomgeving te kunnen inrichten met voldoende aanbod voor mensen om een gezonde keuze te kunnen maken. De ruimtelijke juridische instrumenten bieden daar op dit moment niet genoeg ruimte voor, zo blijkt uit het onderzoek.

Moeilijk houdbaar

Het is een klassiek voorbeeld van regelgeving die achter is gaan lopen op de wetenschap. Het is al enige tijd bekend dat de veranderende voedselomgeving een belangrijke oorzaak is voor het toenemende overgewicht in de bevolking. Hiernaast laat de huidige stand van de wetenschap zien dat het uitgangspunt van individuele keuzevrijheid in de huidige regelgeving moeilijk houdbaar is als mensen in een omgeving wonen waar het merendeel van het voedselaanbod ongezond is.

De onderzoekers presenteren in hun rapport een aantal ideeën die gemeenten meer ruimte zouden kunnen geven, bijvoorbeeld aanpassingen in de Warenwet en de nieuwe Omgevingswet. Als reactie op het onderzoek stuurden de gemeenten een brief aan de centrale overheid om een uitbreiding van hun juridische mogelijkheden bespreekbaar te maken.

Het onderzoek was uitgevoerd  door een interdisciplinaire groep onderzoekers op het gebied van bestuursrecht en omgevingsrecht, en op het gebied van EU en internationaal gezondheidsrecht van de UvA, de VU en Kennedy van der Laan.

Publicatiegegevens

Hannah van Kolfschooten, Richard Neerhof, Anita Nijboer, Anniek de Ruijter en Marjolein Visser: Juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving in de stad, Publiekrecht, UvA, december 2020, ISBN 9789090342023.