Een gezonde voedselomgeving is belangrijk in de strijd tegen ernstige aandoeningen zoals obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. ‘Nederland krijgt steeds meer de vorm van een ‘voedselmoeras’. Bijna altijd en overal is een overvloed aan ongezond eten en drinken beschikbaar’, vertelt hoogleraar Gezondheidsrecht en -beleid Anniek de Ruijter. ‘In ons onderzoek uit 2020 concludeerden we al dat de Nederlandse overheid, op grond van Europese en nationale regelgeving, de verplichting heeft om zijn inwoners te beschermen tegen een ongezonde leefomgeving, en dus ook tegen een ongezonde voedselomgeving. Als de keuze voor gezond voedsel beperkt is, moeten overheden – volgens het voorzorgsbeginsel – actieve maatregelen nemen. Maar de maatregelen die tot nu toe worden genomen om een gezondere voedselomgeving te realiseren, zoals ambities in het preventieakkoord, hebben een vrijblijvend karakter.’

Meten is weten

In de nieuwe studie, die een vervolg is op het eerdere onderzoek, is het team op zoek gegaan naar de ruimtelijke, juridische aanknopingspunten om de voedselomgeving te kunnen reguleren. Onderzoekers Coosje Dijkstra en Wilma Waterlander van de afdeling Public & Occupational Health van Amsterdam UMC zijn eerst gaan kijken hoe gemeten kan worden hoe gezond de voedselomgeving is. In samenhang deden De Ruijter en Bastiaan Wallage onderzoek naar de juridische voorwaarden waaraan moet worden voldaan voor deze metingen. Deze samenwerking leidde uiteindelijk tot de ontwikkeling van een meetinstrument met een afwegingskader (figuur 1)

Amsterdamse winkelstraat

Aan de basis van het meetinstrument staat een eerder ontwikkelde voedselomgevingsscore op basis van een zogenoemde Delphi-studie met experts. De onderzoekers testten de betrouwbaarheid hiervan door in een winkelstraat in Amsterdam het totale voedselaanbod te inventariseren. Aan de hand van de Schijf van Vijf-criteria van het Voedingscentrum bepaalden ze in hoeverre producten, en vervolgens het hele assortiment van een voedselaanbieder, gezond waren. De resultaten lieten zien dat 77% van het totale voedselaanbod in de straat niet binnen de Schijf van Vijf viel. Vervolgens hebben de onderzoekers de totale voedselomgevingsscore voor de winkelstraat berekend door de voedselomgevingsscore van alle individuele voedselaanbieders bij elkaar op te tellen. De totale score voor de winkelstraat was negatief (-77). ‘Dat betekent dat de voedselomgeving een negatieve invloed heeft op de voedingskeuzes en mogelijk op de gezondheid van inwoners’, aldus Dijkstra  . ‘De score geeft ook aan dat ongezonde voedselaanbieders het gebied domineren.’

Toelaten nieuwe winkels

Doordat de onderzoekers de voedselomgeving op gebiedsniveau kwantitatief inzichtelijk hebben weten te maken, wordt het mogelijk een passende omgevingswaarde vast te stellen. Deze waarde kan als basis dienen voor een afwegingskader waarmee gemeenten de voedselomgeving kunnen reguleren, bijvoorbeeld door in een bepaald gebied nieuwe winkels die voedsel verkopen, al dan niet toe te laten.

Publicatiegegevens

Anniek de Ruijter, Coosje Dijkstra, Bastiaan Wallage, Maartje Poelman, Lisanne Bergsma, Hannah van Kolfschooten, Margaretha Wewerinke, Tijs Rutgers, Wilma Waterlander: Tussen mens en ruimte, de (on)gezonde voedselomgeving als omgevingswaarde (2023, Amsterdam).

Het rapport is opgesteld door juristen en voedings- en gezondheidswetenschappers van de UvA, Amsterdam UMC, Vrije Universiteit Amsterdam en de WUR, in opdracht van de gemeente Amsterdam en in samenwerking met de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving.