In de jaren ’90 leek er nog geen vuiltje aan de lucht: er kwamen veel nieuwe democratieën bij, en met name Europa leek voorgoed te gaan afrekenen met de donkere periode van Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog. Maar inmiddels, een kwarteeuw later, liggen de kaarten anders. Volgens onderzoeksinstituut V-Dem is de wereld weer teruggevallen naar het niveau van 1986. Een groot aantal democratieën, zowel jonge als oude, heeft te maken met verval. Op dit moment leeft 72 procent van de wereldbevolking in een autocratie. Er is dus iets aan de hand – en dat is precies waar het onderzoeksproject Identifying and Safeguarding the Normative Foundations of Democracy van de UvA zich op richt. In dit interdisciplinaire project werken juristen, communicatiewetenschappers, antropologen, politicologen, en historici samen om erachter te komen welke factoren een rol spelen bij democratisch verval. Jurist Nik de Boer van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid is de trekker van het project.

In welke landen is er sprake van democratisch verval, en waaraan kunnen we dat zien?

‘Sprekende voorbeelden in Europa zijn natuurlijk Polen en Hongarije. In Hongarije opende Orbán na zijn verkiezingswinst in 2010 een systematische aanval op kerninstituties van de democratische rechtsstaat. Zo maakte hij het onder andere mogelijk om rechters aan te stellen die hem politiek gunstig gezind zijn en voerde hij mediawetten door die de persvrijheid inperkten. Na de Poolse verkiezingen van 2015 ging de PiS-regering op vergelijkbare wijze te werk. Buiten Europa zagen we in de Verenigde Staten een president die de verkiezingsuitslag weigerde te erkennen en op basis van geweld de macht probeerde te behouden. Niet veel later gebeurde in Brazilië iets vergelijkbaars. Andere voorbeelden in de steeds langere lijst van landen die met democratisch verval te maken hebben, zijn India, Turkije en Israël.’

Hoe belangrijk is het om de democratie te beschermen?

‘Dat is ontzettend belangrijk omdat democratie zorgt voor politieke gelijkheid en zeggenschap over regels die ons allemaal raken. Daarnaast is uit onderzoek is gebleken dat democratie gepaard gaat met economische groei, minder armoede en minder geweld.’

Is de democratie dan zo kwetsbaar dat deze op meerdere plekken in de wereld ineens onder druk staat?

‘In zekere zin wel. Veel landen hebben allerlei institutionele maatregelen getroffen om de democratie te beschermen. Denk aan het instellen van een onafhankelijk Constitutioneel Hof dat ervoor moet zorgen dat kwaadwillenden zich niet zomaar te veel macht kunnen toe-eigenen. Maar de aandacht voor fundamentele informele normen die cruciaal zijn voor een sterke democratie, bleef altijd een beetje achter. Nu we zien dat die formele normen en instituties slechts beperkt de democratie kunnen bestendigen, is het van belang om aandacht te besteden aan de fundamentele informele normen die nu steeds meer bedreigd worden.’

Welke normen zijn dat?

‘Harvard-professors Levitsky en Ziblatt benoemen er in hun boek How Democracies Die twee: Het eerste begrip is mutual toleration, wederzijdse tolerantie. Dat wil zeggen dat je je politieke opponent ziet als een legitieme, volwaardige tegenstander en niet als een vijand die moet worden uitgeschakeld. Populisten hebben de neiging om te zeggen dat alleen zij namens “het volk” spreken, en impliceren daarmee dat hun tegenstanders “niemand” vertegenwoordigen – hooguit de elite. Daarom is er een fundamentele spanning tussen populisme en democratie. Het tweede begrip is institutional forebearance, oftewel institutionele terughoudendheid. Dat wil zeggen dat je in de geest van democratie handelt en niet je macht gebruikt of misbruikt op een manier die nog wel binnen de letter van de wet valt, maar niet in lijn is met de geest. Een voorbeeld is de mogelijke uitbreiding van het Amerikaanse Hooggerechtshof, het zogeheten court-packing. De Amerikaanse Grondwet verbiedt dit strikt genomen niet, maar er is een ongeschreven norm dat een president het aantal rechters niet om politieke redenen uitbreidt. Wat wij nu graag willen onderzoeken, is welke normen in welke landen cruciaal zijn en hoe en waarom deze eventueel onder druk zijn komen te staan.’

Jullie doen onderzoek in de Verenigde Staten, India, Polen, Frankrijk en Nederland. Vanwaar deze selectie?

‘Op deze manier kunnen we vergelijken tussen verschillende werelddelen, oude en nieuwe democratieën én tussen landen met een meer stabiele democratie en eentje die in verval is. Nederland bijvoorbeeld, rekenen we tot een oude, meer stabiele democratie.’

We hebben gezien dat ook oude democratieën, zoals die van de Verenigde Staten, onder druk kunnen komen te staan. In hoeverre speelt dat risico ook in Nederland?

‘Nederland is een gezonde democratie, maar er zijn wel signalen van dreigend verval, zoals toenemend populisme, een laag politiek vertrouwen – 7 van de 10 mensen heeft weinig tot heel weinig vertrouwen in de politiek – en de opkomst van geloof in complottheorieën.’

Over twee jaar zijn de resultaten bekend. Op welke manier en aan wie gaan jullie deze verspreiden?

‘Dat doen we op verschillende manieren, ook tussentijds trouwens. Juist omdat het project gaat over democratische normen, willen we de bredere publieke waarde van ons onderzoek laten zien. Een team gaat regelmatig publiceren in kranten en op blogs zoals stukroodvlees.nl. Aan het eind van het onderzoek publiceren we waarschijnlijk twee beleidspapers, afhankelijk van onze bevindingen. Ook houden we expert meetings met bijvoorbeeld het Ministerie van Binnenlandse Zaken. En ten slotte werken we samen met twee Indiase denktanks die zich bezighouden met democratie.’