Als je ’s ochtends ontwaakt uit een diepe slaap merk je het direct: je bevindt je in een wereld, met je lijf er middenin. Je bent terug van weggeweest. Dat is bewustzijn. Maar hoe verhoudt het bewustzijn zich tot onze hersenen? Vormen deze twee op de een of andere manier een eenheid? Wie zijn we eigenlijk?

Het bewustzijnsvraagstuk – en vooral het zintuiglijk bewustzijn – staat centraal in het boek. Hoe is het merkwaardige weefsel van de hersenen, waarin het knettert van elektrische activiteit, in staat ons de wereld met haar rijkdom aan kwaliteiten als vanzelfsprekend te laten ervaren. Pennartz laat zien dat ‘ervaring’ en ‘bewustzijn’ geen overbodige begrippen zijn. Het bestuderen ervan is volgens hem geen onbegaanbare weg. Sterker nog, over de afgelopen dertig jaar hebben studies naar patiënten, computersimulaties en het elektrische gedrag van hersencellen het pad geëffend voor grondig onderzoek naar hersenmechanismen van bewustzijn.

Dromen en fantomen

Pennartz schetst onder meer merkwaardige lotgevallen van patiënten die laten zien hoe ons beeld van de werkelijkheid wordt gecreëerd door de hersenen. Hij belicht ook eeuwenoude vragen over dromen, kleurenzien, fantoomsensaties en hallucinaties door verrassende ontdekkingen uit het nieuwste hersenonderzoek. Hoe is bewustzijn tijdens de evolutie van het leven op aarde ontstaan? Heeft het nut om je ergens bewust van te zijn? Laat het brein nog ruimte over voor een vrije wil?

Gekibbel over een jurkje

Het boek bevat veel voorbeelden van manifestaties van bewustzijn. Zo illustreert Pennartz – aan de hand van het ‘blauwe-of-witte’ jurkje dat begin 2015 viral ging – dat bewustzijn een kwestie van interpretatie van zintuiglijke informatie is. In miljoenen tweets werd gediscussieerd over de kleur van het jurkje: blauw-met-zwart versus wit-met-goud. Pennartz schrijft: ‘Bij het jurkje valt op dat het verschil in kleurervaring niet subtiel is, zoals wanneer je buurvrouw een turquoise tint beoordeelt als ‘groen’ en jij als ‘blauw’. Normaal gesproken is dat al wonderlijk, maar het blauwe-of-witte jurkje doet daar nog een schepje bovenop – met eenzelfde stimulus roepen de hersenen twee interpretaties op. Zo onderstreept het gekibbel over een jurkje dat het bewustzijn een speciale toestand van onze hersenen is.’ De theorie die Pennartz in begrijpelijke taal ontvouwt, laat zien dat bewustzijn iets anders is dan de papperige verzameling hersencellen die we in ons hoofd hebben. Kijk bijvoorbeeld maar naar het plaatje hieronder met de illusie van de roterende slangen. Waar speelt die draaibeweging zich eigenlijk af?

Over Cyriel Pennartz

Prof. dr. Cyriel Pennartz is hoogleraar Neurowetenschappen van cognitie en systemen aan het Swammerdam Institute for Life Sciences van de UvA. Hij is een van de initiatiefnemers en leiders van het Human Brain Project, het tot nog toe grootste project in Europa in de neurowetenschappen.

Publicatiegegevens

Cyriel Pennartz: De code van het bewustzijn. Hoe de hersenen onze werkelijkheid vormgeven (Uitgeverij Prometheus, mei 2021).
Paperback, 352 pagina's, € 22,50
ISBN: 978 90 446 3191 3