Het meest dringende gevaar dat de opkomst van radicaal- en extreemrechts met zich meebrengt, is een gedwongen verschuiving binnen het politieke debat – weg van een focus op 'welvaart' (werkgelegenheid, economische uitkomsten en (on)gelijkheid, sociale zekerheid etc.) richting een focus op 'identiteit' (nationalisme, cultuur, traditie, hiërarchie etc.). Een dergelijke verschuiving kan echter de democratie, de wetenschap en de rechtsstaat ondermijnen. Deze instituties zijn gebaseerd op breed gedeelde visies van welvaart, om richting te kunnen geven aan democratische politiek, om de macht ter verantwoording te roepen en om aanspraken op inclusie op zijn minst niet in de weg te staan. Democratische instituties zijn ook van fundamenteel belang voor welvaart, omdat ze in tijden van crisis richting moeten geven aan vaak ingrijpende maatregelen om vertrouwen en voorspoed verder te kunnen garanderen. Hun onvermogen om dit te doen na de grote financiële crisis van 2008 heeft de basis gelegd voor de opkomst van radicaal- en extreemrechts, stelt Bartl. De tendens richting het tribale denken is volgens haar echter niet onontkoombaar.

Duurzamer en breed gedeeld

Anders dan in de jaren 20 en 30 van de 20^ste eeuw hebben we nu de Europese Unie die de verantwoordelijkheid kan nemen om haar lidstaten bij te staan om (zonder oorlogen) een nieuw welvaartsideaal tot uitdrukking te brengen – een welvaartsideaal dat de blik kan vestigen op blijvende toegang tot materiële, sociale en institutionele basisbehoeften, nu en in de toekomst. Om alle huidige crises het hoofd te kunnen bieden, moet dat welvaartideaal wel duurzamer en breed gedeeld zijn, aldus Bartl.

Focus on ‘pre-verdeling’

De EU heeft de eerste bescheiden stappen al gezet in de richting van een duurzamere en breder gedeelde welvaart, door te proberen de 'micro-economische’ instituties (zoals het bedrijven van ondernemingen of de wijze waarop consumptie plaatsvindt) opnieuw vorm te geven. Deze focus op een beleid van ‘pre-verdeling’, naast herverdeling, is volgens Bartl cruciaal. Niet alleen voor een betere verdeling van het economische surplus, maar ook voor wederzijdse sociale erkenning, die met de neoliberale welvaart steeds meer op de achtergrond is geraakt. De EU, en in het verlengde daarvan haar lidstaten, moet echter verder gaan om de voorwaarden te scheppen voor meer egalitaire en duurzame uitkomsten van economische relaties. Zij moeten ‘(onderhandelings)macht’ en rechtsvormen die ‘distributief van ontwerp’ zijn aanzienlijk centraler stellen bij de hervorming van het (privaat)recht.

Prof. dr. M. Bartl, hoogleraar Transnational Private Law: Reimagining Prosperity: The Transformative Power of Private Law.

Voertaal van de oratie is Engels. 

Deze oratie is hier live te volgen.