De meeste mensen denken dat ze de werkelijkheid objectief waarnemen en dat anderen met dezelfde informatie de wereld op een zelfde wijze ervaren. ‘Mensen die onze visie niet delen zijn daarom al snel irrationeel, onwetend, of erger’, vertelt Rutjens. ‘Dit kan tot simpele misverstanden leiden, maar ook tot een clash van ideologieën en ernstig conflict. Dit zien we steeds vaker gebeuren in de publieke en politieke ruimte.’

In hun boek Belief Systems and the Perception of Reality brengen Rutjens en Brandt het meest recente internationale onderzoek samen over de invloed en clash van ideologieën. Vanuit verschillende invalshoeken beschrijven zij en de andere auteurs hoe ideologie onze gedachtes en denkbeelden kleurt, hoe dit proces tot vooringenomenheid leidt en uiteindelijk tot conflict over waarheid en waarde. Specifiek zoomen ze in op de waarneming en waardering van publieke instituties en wetenschap.

Wantrouwen in publieke instituties

Publieke instituties hebben als taak burgers zo objectief mogelijk te informeren over risico’s zoals het KNMI dat doet over klimaat of het RIVM wat betreft ziektebestrijding. Zij spelen hiermee een belangrijke informerende rol in de samenleving. Deze instituties worstelen echter met een groeiende scepsis ten aanzien van hun voorlichting. Denk aan de huidige discussies rond vaccinaties en het toenemend aantal ouders dat hun kinderen niet wil laten inenten vanwege wantrouwen in (de voorlichting over) deze vaccinaties. ‘Als mensen het niet eens kunnen worden over de basisfeiten, wordt het onmogelijk om de debatten te voeren die nodig zijn om maatschappelijke uitdagingen aan te kunnen pakken’, aldus Brandt.

In de bundel verklaren de auteurs hoe ideologie van invloed is op de waarneming van feiten en daarmee waardering van de voorlichting die publieke instituties verzorgen. Rutjens: ‘Wanneer burgers negatief tegenover deze feitelijke voorlichting staan, zoals bij de werkzaamheid van vaccinaties, bestaat de neiging om als reactie de achterliggende ideologie aan te willen pakken of zelfs aan te vallen.’ Het is echter waarschijnlijk dat een dergelijke strategie averechts werkt. Een meer kansrijke benadering zou kunnen zijn om te proberen te begrijpen welke ideologische feiten er voorafgingen aan de argwaan, en vervolgens kritisch naar de eigen boodschap te kijken en deze hierop aan te passen.

Vertrouwen in wetenschap

Rutjens onderzoekt in zijn eigen bijdrage hoe ideologie vertrouwen in wetenschap beïnvloedt, bij het algemene publiek én bij wetenschappers zelf. Zijn collega-auteurs pleiten dan ook voor een kritische interne blik van wetenschappers en aandacht voor de ideologische keuzes in het wetenschapsproces. Rutjens twijfelt niet aan de integriteit van wetenschappers in de uitvoering van hun werk, maar observeert wel een voorkeur voor bepaalde onderzoekthema’s. ‘Iedereen zit vol met bias, ook de wetenschapper. We moeten ons er goed bewust van zijn hoe we hiermee omgaan. Als we ons hier namelijk niet bewust van zijn, onderzoeken we onvoldoende de alternatieven en leunen we te veel op wetenschappelijke consensus. We moeten daarom openstaan voor andere soorten thema’s en vragen’, stelt Rutjens.

Amerikaanse versus Europese politieke content

Aan de bundel hebben Europese en Amerikaanse wetenschappers bijgedragen. Het valt Rutjens op dat er grote verschillen zijn als gevolg van de politieke context waarin de auteurs opereren: ‘In de VS is sprake van een grote kloof tussen conservatief en liberaal, met als gevolg een ‘zij tegen wij’-denken, en moeten wetenschappers die kloof zien te overbruggen om ook de andere 50% van de bevolking te kunnen bereiken. In Europa en vooral in Nederland bestaat een veel diverser politiek palet en meer nuancering waar wetenschappers rekening mee moeten houden.’

Publicatiegegevens

Belief Systems and the Perception of Reality, onder redactie van Bastiaan Rutjens & Mark Brandt (Routledge 2018). ISBN 9781315114903